W pierwszych latach istnienia państwa polskiego tereny dzisiejszej ziemi pszczyńskiej należały do dzielnicy krakowskiej, a nie śląskiej. Dopiero w 1178 r. książę Kazimierz II Sprawiedliwy odstąpił je swojemu bratankowi, księciu opolsko-raciborskiemu, Mieszkowi Plątonogiemu.

Początki Pszczyny wiążą się z położeniem osady w bagnistej dolinie rzeki Pszczynki, przy starej drodze handlowej z Rusi przez Kraków do Bramy Morawskiej. Wykopaliska archeologiczne datują istnienie na terenie miasta średniowiecznego gródka na drugą połowę XIII wieku. Według XIX-wiecznego archiwisty książęcego Schaeffera pierwszy zamek książąt piastowskich istniał w Pszczynie już w XII w., zaś początki miasta należy datować na przełom XIII i XIV wieku.

Pierwsza historyczna wzmianka o Pszczynie (Plisschyn) pojawiła się w dokumencie z 1303 r., który wymieniał urzędnika książęcego – kasztelana zamku (pszczyńskiego). Choć nie zachował się dokument nadający prawa miejskie Pszczynie, przypuszcza się, że lokacja miasta nastąpiła w końcu XIII wieku. W  1498 r. książę cieszyński Kazimierz wydał przywilej potwierdzający prawa miejskie Pszczyny.

W 1336 r. Pszczyna dostała się pod władanie książąt opawskich z dynastii Przemyślidów. W 1407 r. Jan II Żelazny przekazał miasta: Pszczynę (z zamkiem), Mikołów i Bieruń wraz z okolicznym wsiami jako dożywocie swojej małżonce Helenie Korybutównie, bratanicy Władysława Jagiełły. Moment ten uznaje się za historyczne wyodrębnienie „ziemi pszczyńskiej”[1.1]. Za rządów Heleny (1424–1449/50) ziemia pszczyńska nękana była przez najazdy husyckie. Około 1466 r. dawne księstwo rybnicko-karniowskie podzielone zostało między braci z rodu Przemyślidów: Jana II Starszego i Wacława II, który objął wyodrębnioną ziemię pszczyńską z miastami: Pszczyną, Rybnikiem, Mikołowem i Mysłowicami.

W 1474 r. król Węgier Maciej Korwin, panujący ówcześnie na Śląsku, sprzedał ziemię pszczyńską księciu Henrykowi Młodszemu z Podiebradów za sumę 20 000 złotych. Jednak już w czerwcu 1475 r. Henryk zamienił ziemię pszczyńską za dobra Kolin w Czechach, należące do jego brata Wiktoryna Opawskiego. Wiktoryn władał Pszczyną do ok. 1480 r., po czym przekazał ją w posagu swojej córce Joannie, poślubionej przez Piastowicza księcia Kazimierza II Cieszyńskiego.

W późnym średniowieczu głównym źródłem dochodu miasta stał się szos, podatek pobierany od obywateli, uzależniony od wielkości posiadanego przez nich majątku. Pszczyna również mogła pobierać czynsz z ław solnych, ponieważ była ulokowana na szlaku solnym. Miasto czerpało zyski także z dzierżawy stawów. Wśród rzemieślników najliczniej reprezentowani byli kowale, szewcy i krawcy.

W 1517 r., po 37 latach panowania, zadłużony książę Kazimierz Cieszyński sprzedał księstwo pszczyńskie magnatowi węgierskiemu, Aleksandrowi Turzo. Księstwo pszczyńskie stało się wolnym państwem stanowym (Freiherrenstandtum Ples) w ramach Rzeszy Niemieckiej, będącym od tej pory odrębną jednostką terytorialną, obejmującą również Bieruń, Mikołów, Mysłowice oraz 77 wsi.

Aleksander Turzo (władający do 1525 r.) oraz jego brat Jan (pan na Pszczynie do 1548 r.) dbali o swoje nowe dobra.  Jan po raz pierwszy podjął się na dużą skalę gospodarki leśnej oraz prowadził akcję osadniczą. W mieście działało 7 rzeźników, 7 kowali, 6 piekarzy, 3 sukienników, kilku kowali i wielu sukienników, zrzeszonych w cechach. Znajdowała się tam słodownia, browar i dwa młyny. Odbywały się trzy roczne jarmarki.

W 1548 r. państwo pszczyńskie zakupił biskup wrocławski Baltazar Promnitz, który w 1561 r. stworzył w z niego ordynację rodową, aby zapobiec podziałom jego terytorium. Promnitzowie przebudowali gotycki zamek na renesansową rezydencję. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648) Pszczyna i okoliczne ziemie zostały mocno spustoszone przez walczące ze sobą armie. Na zlecenie Zygfryda II Promnitza budowniczy Andreas Hindenberg sporządził mapę państwa pszczyńskiego, która jako pierwsza miała wyznaczyć jego dokładne granice. Barwna mapa, powstała w 1636 r., uznana została przez geografów za najstarszą mapę gospodarczą z obszarów Polski.

W 1742 r., na mocy traktatu wrocławskiego, ziemia pszczyńska wraz z większą częścią Śląska przeszła pod panowanie pruskie. W 1765 r. Jan Erdmann, ostatni z Promnitzów, przekazał wolne państwo stanowe swemu siostrzeńcowi Fryderykowi Erdmannowi, księciu Anhalt-Köthen. Koniec XVIII w. stanowi szczytowy okres rozwoju rzemiosła w Pszczynie: w 1787 r. działało w mieście 336 mistrzów 45 różnych specjalności. W 1825 r. państwo pszczyńskie podniesione zostało do godności księstwa.

W 1846 r. Pszczyna przeszła w ręce hrabiów Hochberg, jednej z bogatszych rodzin magnackich w Europie, która swą rezydencję rodową posiadała w Książu na  Dolnym Śląsku. Po otrzymaniu w 1848 r. tytułu książęcego przybrali nazwisko von Pless. W swych nowych włościach Hochbergowie podjęli wielkie inwestycje przemysłowe. Na terenie ziemi pszczyńskiej powstały nowe kopalnie węgla, huty żelaza, fabryki oraz elektrownie. Browar książęcy w Tychach został zmodernizowany, stając się później największym browarem w odrodzonej Polsce i jednym z największych w Europie. Zreformowano gospodarkę leśną. W 1870 r. ukończono budowę linii kolei żelaznej Katowice-Pszczyna. Wspaniale przebudowano zamki w Książu i Pszczynie. W 1844 r. wybudowano nowy gmach szpitala, w 1868 r. powstała gazownia, natomiast w 1893 r. – wodociągi z wieżą ciśnień.

W XIX w. w samej Pszczynie dominowała ludność niemiecka. Od 1845 r. przez dwa lata ukazywał się w Pszczynie „Tygodnik Polski Poświęcony Włościanom”, pierwsza polska gazeta na Śląsku. Pszczyna nie stała się typowym miastem przemysłowym, pozostając ośrodkiem administracyjnym powiatu i rezydencją jednego z najbogatszych arystokratów śląskich.

W czasie I wojny światowej Hochbergowie przekazali pszczyński pałac na potrzeby cesarskiej kwatery głównej Wilhelma II oraz siedziby sztabu wojsk niemieckich.

Po zakończeniu wojny, gdy ważyły się losy przynależności państwowej, kolejny z władających Pszczyną Hochbergów, Hans Heinrich XI, postulował pozostawienie ziemi pszczyńskiej w granicach Niemiec lub utworzenie niezależnego państwa z całego Górnego Śląska. Udział ludności w trzech powstaniach oraz wyniki plebiscytu z 1921 r. (74% mieszkańców powiatu opowiedziało się za przyłączeniem do Polski) sprawiły, że powiat pszczyński przypadł II Rzeczypospolitej (w granicach autonomicznego województwa śląskiego). W czerwcu 1922 r. do miasta wkroczyło polskie wojsko, zaś w uroczystości brał udział przywódca powstań śląskich Wojciech Korfanty.

Podczas II wojny światowej, w pierwszych dniach września 1939 r. w rejonie Pszczyny doszło do ciężkiej bitwy wojsk polskich z niemieckimi. W październiku 1939 r. Pszczyna wraz całym Górnym Śląskiem została wcielona do III Rzeszy. Na przełomie 1944 i 1945 r. przez miasto przeszły „marsze śmierci” więźniów z niemieckiego nazistowskiego obozu KL Auschwitz-Birkenau. Wojska sowieckie wkroczyły do Pszczyny 10.02.1945 roku. W trakcie walk zabudowa Pszczyny prawie nie ucierpiała.

Po wojnie miasto pozostało stolicą powiatu (z przerwą w latach 1975–1998) w obrębie województwa śląskiego (1950–1953 i 1956–1998 – katowickiego, 1953–1956 – stalinogrodzkiego). W 2012 r. w Pszczynie mieszkało 26 tys. osób.

Bibliografia:

• Bzowski K., Pszczyna. Perła Górnego Śląska, Kraków 2009
• Kubiciel R., Ziemia pszczyńska i jej właściciele do połowy XVI wieku, [w:] Ziemia pszczyńska przez wieki. Stań badań, archiwalia, problemy badawcze, Suszec 2002
• Pierzak J., Rozpoznanie archeologiczne ziemi pszczyńskiej, [w:] Ziemia pszczyńska przez wieki. Stan badań, archiwalia, problemy badawcze,  Suszec 2002
• Schaeffer H. W., Kronika wolnego państwa stanowego a od 1827 r. księstwa pszczyńskiego, cz. 1 i 2, Pszczyna 1997.
• Wysmułek J., Pszczyna i jej społeczeństwo w późnym średniowieczu 1466–1517, Warszawa 2008.
• Złoty A., Powiat pszczyński w dawnej kartografii, Pszczyna 2006, s. 90