Żydzi osiedlali się w Piotrkowie Trybunalskim już w XVI w. Ten wczesny okres zakończył jednak pogrom ludności żydowskiej, dokonany przez wojska koronne w kwietniu 1657 roku. Żydzi zostali wówczas posądzeni o sprzyjanie i pomoc wojskom szwedzkim. Wskutek pogromu zginęło blisko 50 rodzin[1.1].

Na stałe Żydzi osiedlali się na terenie jurydyki starościńskiej od 1679 r. na mocy przywileju Jana III Sobieskiego, według którego ludność żydowska mogła zamieszkiwać w Piotrkowie i jego obrzeżach. Wskutek tego obok Piotrkowa rozrosła się duża dzielnica zwana Miastem lub Miasteczkiem Żydowskim[1.2]. Żydzi lokowali się głównie przy ul. Żydowskiej. W 1636 r. odnotowano w aktach parafialnych przypadki chrztu osób pochodzenia żydowskiego. W latach 1727–1796 zarejestrowano w aktach metrykalnych fary 53 przypadki chrztu wśród Żydów. Wiek konwertytów wahał się w granicach od 4 do 40 lat. Przeważali jednak młodzi ludzie między 10 a 18 rokiem życia[1.3].

W 1840 r. teren Miasta Żydowskiego przyłączono do Piotrkowa Trybunalskiego. Pod koniec XVIII w. Żydzi zajmowali się drobnym handlem i rzemiosłem domowym. W XIX w. byli założycielami pierwszych fabryk.

Piotrków wyróżniał się rozwiniętym przemysłem poligraficznym. W miejscowych drukarniach tłoczono Biblię, Talmud, literaturę rabiniczną, dzieła literatury hebrajskiej i żydowskiej. Pierwszy zakład założono w 1864 r. Należał do Fajwla Bełchatowskiego i Chaima Frenkla, a mieścił się przy placu Maryjnym 1 (obecnie Rynek Trybunalski). W okresie I wojny światowej drukowano tu m. in. „Di Pietrkower Sztyme” pod redakcją Mojżesza Feinkinda. Ważną rolę odgrywały też drukarnia przy ul. Zamurowej 8 należąca do Jakuba Cederbauma oraz zakład na placu Trybunalskim 4, prowadzony przez Mojżesza Rozensztajna. Do kolejnych znanych drukarni piotrkowskich należały: drukarnia Abrama Markusa Horowicza przy placu Maślanym 2 (obecnie plac Czarnieckiego), drukarnia Joachima Isera Szternfelda przy ul. Garncarskiej 13, drukarnia „Popularna” Salomona Bluma przy ul. Piłsudskiego 69 (obecnie ul. Wojska Polskiego), drukarnia Moskiewska (obecnie ul. Wojska Polskiego) oraz drukarnia założona przez Eliasza Pańskiego, którą potem przejął ojciec Eliasza Samuel, znajdująca się przy ul. Bankowej (obecnie Dąbrowskiego)[1.4]. Dzięki znacznej ilości zakładów poligraficznych Piotrków miał duże tradycje w wydawaniu prasy. Wychodziły tu między innymi: „Głos Żydowski”, „Unzer Judisze Sztyme”, „Literatur un Leben”, „Die Judisze Sztyme”, „Piotrków Idisze Sztyme”, „Piotrkower Weker”, „Unzer Zejtung”, „Radomer Sztyme”, „Tomaszower Wert” oraz „ Tomaszower Wochenblar”.

Poprzez wieki piotrkowska gmina żydowska skupiała utalentowanych i wybitnych ludzi. Należeli do nich: Tewełe Berliner – znany talmudysta, Eliezer Pacanowski oraz Eliezer Urbach, autor dzieła talmudystycznego Chidusze Ru. W miejscowej gminie pracowało wielu wybitnych rabinów. Byli wśród nich: Meir Getz (1685–1732), wybitny talmudysta Chananja Lipe Majzels (vel Hanania Liepmann Miesels), Abraham Cwi Pacanowski (1777–1819), Izaak Kaczka, Eliezer Szulim Morgenstern, jeden z pierwszych syjonistów Chaim Eliezer Waks (1820–1889), Simcha Jair Rosenfeld (1831–1911), Menachem Mendel Temkin (1861–1922), Jehuda Meir Szapira (1887–1934). Jehuda Meir Szapira, posługujący od 1924 r., był jednocześnie wybitnym działaczem politycznym i posłem na Sejm. Ostatnim rabinem Piotrkowa był od 1936 r. Mosze Chaim Lau (ur. 1892 we Lwowie), zapisany już wcześniej jako współtwórca systemu szkolnictwa dla dziewcząt Bet Jaakow.

Piotrków gościł szanowanych i słynnych w środowisku żydowskim cadyków. Byli nimi kolejno: Chaim Dawid Bernard (zm. 1858), Mojsze Brukman, zwany tak od swojego brukarskiego zawodu (zm. 1880), Berysz Tornhajm z Wolborza (zm. 1887) i talmudysta Meier Finkler z Radoszyc (zm. 1924). Największą renomę zyskał Chaim Dawid Bernard, zwany Działoszyner, który kierował jednocześnie szpitalem żydowskim, założonym w 1804 roku. Na miejscowym cmentarzu znajduje się ohel wystawiony mu przez miejscowych Żydów[1.5].

W okresie międzywojennym piotrkowscy Żydzi aktywnie działali także w samorządzie lokalnym. Już zresztą podczas pierwszych wyborów do rady miejskiej w 1916 r. otrzymali 14 z 50 miejsc. Wśród samorządowców wyróżniali się: Jakub Berliner, Mojżesz Feinkind, Aleksander Landsberg, Markus Majeran, Icek Muszyński, Abram Pinkusiewicz, Zelman Staszewski, Załma vel Zelman Tenenberg i Abram Wajshof.

Miejscowy oddział syjonistycznej organizacji Chowewej Syjon powstał już w 1886 roku. W okresie międzywojnia, aż do 1936 r., pod względem politycznym dominowała Aguda, założona w Piotrkowie pod koniec pierwszej wojny światowej. W 1937 r. po raz pierwszy znaczący sukces wyborczy odniósł Bund.

W 1928 r. 65% ogółu zarejestrowanych w Piotrkowie rzemieślników i kupców stanowili Żydzi. Do znanych firm należały:

• Wytwórnia wody sodowej Majera Grozberga (ul. Piłsudskiego 218)
• Garbarnia ręczna Lajbusia Szafrana (ul. Słowackiego 97)
• Olejarnia Mośka Brinbauma (ul. Zamurowa 10)
• Odlewnia żelaza Ryterbauma i Szternfelda (ul. Piłsudskiego 104)
• Garbarnia skóry miękkiej Kuby Prajzerowicza (ul. Wolborska 18)
• Zakład stolarski Jakuba Milsztaina (ul. Rycerska 12)
• Tartak Mordki Goldbluma (ul. Wyścigowa)
• Cegielnia M. Flakiewicza (ul. Sulejowska 68)
• Fabryka dykt Izraela Cukiera (ul. Przedborskiej 46)
• Tartak parowy Goldbluma (Aleje 3-Maja)
• Fabryka beczek M. Goldbluma (ul. Żwirki 3)
• Młyn „Świat” M. Rozenbluma (ul. Słowackiego 36)
• Młyn Mordki Klajma „Polonias”
• Manufaktura „Bugaj” – jej zarząd znajdował się w Łodzi przy ul. Piłsudskiego 40

W okresie kryzysu gospodarczego na przełomie lat 20. i 30. XX w. rzemiosło znalazło się w stanie upadku. Stabilizacja zaczęła się dopiero po 1938 r., kiedy powstały dwie kasy chrześcijańskie i trzy żydowskie[1.6].

Niemcy zajęli Piotrków 5 września 1939 roku. 1 października 1939 r. Naczelnik Administracji Cywilnej Dystryktu Radom – Rüdiger wydał rozporządzenie dotyczące Polaków i Żydów powyżej szesnastego roku życia, które zobowiązywało ich do wymiany dowodów osobistych na karty rozpoznawcze. Starosta powiatu piotrkowskiego Buss wydał tego samego dnia zarządzenie uzupełniające, w którym wymagał, aby w rubryce religia wpisywać rasę. Litera A oznaczała rasę „aryjską”, a litera J – oznaczała Żydów. Według wykazu z 1940 r. w powiecie piotrkowskim było 20 421 Żydów.

Na mocy rozporządzenia Nadburmistrza i Komisarza Miasta Piotrkowa Drechsela z dnia 5 października 1939 r. utworzono w Piotrkowie getto żydowskie. Było to pierwsze getto w okupowanej Europie[1.7]. Początkowo mieściło się w 182 domach, obejmowało swym zasięgiem 28 ulic. W lutym 1942 r. ograniczono powierzchnię do 24 ulic. 31 marca 1942 r. wydano rozporządzenie nakazujące przeniesienie się na teren getta Żydom zamieszkałym poza jego obrębem.

Getto piotrkowskie posiadało Judenrat. Funkcjonowała przy nim policja porządkowa. Szacuje się, że w aparacie Judenratu łącznie z policją pracowało około 500 osób[1.8]. Pierwszym prezesem Rady Starszych był Zalma Tenenberg, aresztowany 5 lipca 1941 r. Jego miejsce zajął Szymon Warszawski, który został w grudniu 1944 r. wywieziony do obozu w Buchenwaldzie. Dotrwał do tego momentu w obozie pracy, który mieścił się w zabudowaniach fabrycznych huty szkła „Kara”.

Na początku istnienia getta przetrzymywano w nim 9 376 osób. Byli to głównie mieszkańcy Piotrkowa. Na przełomie 1939 i 1940 r. zaczęto przewozić do getta piotrkowskiego Żydów z Łodzi i miejscowości podłódzkich, a także Poznania, Gniezna, Bydgoszczy, Nakła, Szubina i Kalisza. Do połowy 1940 r. przywieziono tutaj 4 770 Żydów. W chwili likwidacji getto piotrkowskie liczyło już ok. 29 tys. osób. Blisko 3 tys. pozostało do 1944 r. w tak zwanym „małym getcie”.

Od 22 września 1939 r. w Piotrkowie funkcjonował Sąd Specjalny. Jego przewodniczącym był Wollmann. Sądy Specjalne były tworzone na obszarze Generalnego Gubernatorstwa na mocy rozporządzenia Hansa Franka. Miały one sądzić osoby winne przestępstw o charakterze politycznym. Sąd Specjalny w Piotrkowie Trybunalskim wydał pierwsze wyroki w październiku 1939 r.  W roku 1943 Genowefa i Władysław Rutkowscy z Chodnowa zostali skazani na karę śmierci za ukrywanie Żydów. Władysława Rutkowskiego rozstrzelano 29 grudnia 1943 r. natomiast wyrok żony zamieniono na więzienie. Izrael Perel z Piotrkowa został skazany na trzy miesiące więzienia za posiadanie i sprzedaż masła. Sąd Specjalny skazywał na karę śmierci Żydów samowolnie opuszczających teren getta w poszukiwaniu jedzenia. Jenta Friedman zatrzymana 11 grudnia 1941 r. została skazana na karę śmierci przez rozstrzelanie. Józef Herszkowicz został skazany na trzy lata więzienia. Zmarł po niespełna trzech miesiącach w więzieniu w Piotrkowie. Przyczyną śmierci była anemia głodowa. Ponadto Żydów opuszczających getto zabijano bez wyroku Sądu. W ten sposób zginęli: Szajdle Baharier, Godel Zalmanowicz, Rachmil Skluta, Ber Rabinowicz i Icek Honigstock[1.9].

Getto piotrkowskie zlikwidowano w dniach od 15 do 21 października 1942 r. W okresie od lipca do września 1942 r. Niemcy rozstrzelali w lasach rakowskich 60 osób. Podczas likwidacji getta ok. 22 tys. osób wywieziono do niemieckiego obozu zagłady w Treblince. 150 osób rozstrzelano, a pozostałych – w łącznej liczbie 2,4 tys. – zamknięto w obozach pracy. Ostatni z tych obozów wywieziono do Niemiec do 25 listopada 1944 r. Więźniowie trafili do obozów Buchenwald i Ravensbrück.

W 1945 r. znajdowało się w Piotrkowie jeszcze 372 Żydów. Ale znakomita większość z nich opuściła miasto w ciągu kilku najbliższych lat.

Nota bibliograficzna

• Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, Łódź 1989.
• Hałaczkiewicz B., Społeczność żydowska w Piotrkowie Trybunalskim w latach 1914–1939, [w:] Okupacja hitlerowska w Piotrkowie. Materiały z sesji naukowej, Piotrków Trybunalski 1998
• Piotrkow Trybunalski, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, vol. 2, red. S. Spector, G. Wigoder, Jerusalem–New York 2001, ss. 994–996.
• Piotrkow Tribunalski weha-sewiwah: sefer zikaron, red. N. Lau-Lavie, [Tel Awiw 1965].
• Rzędowska A., Hałaczkiewicz B., Historia Piotrkowskich Żydów (do 1939 roku), Piotrków Trybunalski 2006.