Już od ponad roku, w ramach grantu Erasmus+, pracownicy Muzeum POLIN, Mémorial de la Shoah w Paryżu, Žanis Lipke Memorial w Rydze i Holocaust Fund of the Jews from Macedonia w Skopju nabywają umiejętności w zakresie „Porozumienia bez przemocy”, metody komunikacji opracowanej przez dra Marshalla B. Rosenberga, która służy wspieraniu dialogu i budowaniu społeczeństw opartych na empatii i rozumieniu potrzeb każdego człowieka. W czerwcu 2022 r. partnerzy projektu spotkali się w Rydze, by umówić sposoby wykorzystania tej metody w pracy z publicznością łotewskiego miejsca pamięci.
Pierwsze spotkanie partnerów projektu „Model komunikacji empatycznej w edukacji dorosłych w muzeach historycznych i miejscach pamięci” w lutym 2022 roku w Paryżu zakończyło się w przeddzień agresji rosyjskiej na Ukrainę. Poznawane wówczas zasady tzw. porozumienia bez przemocy w kontekście pamięci społecznej o Zagładzie, po 24 lutego nabrały nowego, współczesnego kontekstu, któremu partnerzy postanowili przyjrzeć się podczas kolejnego spotkania. Czerwcowe seminarium w Rydze poświęcili więc nie tylko zagadnieniom historycznym, ale rozważali także rolę porozumienia bez przemocy w obliczu współczesnej wojny i zachodzącej na jej tle społecznej polaryzacji na Łotwie.
Podczas programu szkoleniowego w Žanis Lipke Memorial w Rydze w dniach 6-8 czerwca 2022 r., uczestnicy projektu rozważali sposoby wykorzystania PBP w pracy z publicznością tej placówki, zwracając uwagę na lokalne uwarunkowania społeczne, historyczne i polityczne oraz ich wpływ na kształtowanie się pamięci zbiorowej Łotyszy o Zagładzie Żydów. Część z omawianych przykładów pracy z publicznością dotyczyła współczesnego kontekstu wojny w Ukrainie, której percepcja wywołuje na Łotwie liczne napięcia społeczne. Ćwiczenia nawiązujące do konkretnych sytuacji komunikacyjnych prowadzone były przez trenerki PBP, Imeldę Podiņę i Céline Huart z Empathy Tank Baltic, a przeplatały je spotkania i wykłady eksperckie oraz wizyty w miejscach pamięci i Zagłady.
Žanis Lipke Memorial w Rydze
Z ramienia gospodarzy, kuratorka i edukatorka Maija Meiere-Oša, przybliżyła uczestnikom historię rodziny Lipków, której poświęcone jest ryskie muzeum. Žanis Lipke Memorial znajduje się na wyspie Ķīpsala i opowiada historię rodziny pracownika portowego – Žanisa Lipkego, który podczas okupacji niemieckiej, wraz z żoną Johanną, ratował Żydów z getta w Rydze. Jako dostawca Luftwaffe, Lipke pomagał robotnikom przymusowym w ucieczce a niektórych ukrywał w podziemnym bunkrze, we własnej szopie. Omawianie historii ukrywania oraz zastosowanych zabiegów wystawienniczych wymaga od pracowników Žanis Lipke Memorial umiejętności okazywania empatii i rozpoznawania potrzeb zwiedzających w duchu porozumienia bez przemocy.
Miejsca i historia Zagłady Żydów łotewskich
Szerszy kontekst historyczny i społeczny dla historii i upamiętnienia rodziny Lipków uczestnicy szkolenia poznali dzięki dr. Didzisowi Bērziņšowi z Instytutu Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Łotwy, który opowiedział o historii Zagłady Żydów łotewskich oraz o polityce pamięci, badaniach historycznych i tekstach kultury (literaturze, filmie) na ten temat, gdy Łotwa pozostawała częścią ZSRR. Szczegółowo historię ryskich Żydów podczas Zagłady uczestnicy seminarium poznali podczas przejazdu przez teren dawnego getta w Rydze oraz wizyt w miejscach pamięci. Dyrektor muzeum „Jews in Latvia” Ilya Lensky opowiedział o tragicznych wydarzeniach w lesie przy stacji kolejowej Rumbula, gdzie Niemcy i łotewscy kolaboranci zamordowali ponad ok. 25 tys. więźniów getta ryskiego, a także 942 Żydów z zagranicy, przywiezionych z Berlina. Słuchacze poznali także historię obozu koncentracyjnego Salaspils. W 1967 r. powstało tam miejsce pamięci: muzeum i liczne upamiętnienia ofiar: m.in. dzieci, w miejscu ich baraku, oraz Żydów przywiezionych tu z Niemiec, Austrii i Czech. Uczestnicy seminarium odwiedzili także teren Jumpravmuiža (Jungfernhof) – prowizorycznego obozu koncentracyjnego, w którym zginęło ok. 4 tys. Żydów z Niemiec i Austrii oraz ok. 2 tys. osób starszych i z niepełnosprawnościami. Nad mogiłami, w których zakopano ofiary, Niemcy ułożyli tory kolejowe. Proces dokładnej lokalizacji masowych grobów nadal trwa.
Kontrowersyjny pomnik żołnierzy Armii Radzieckiej
Istotnym punktem programu seminarium był także ryski pomnik żołnierzy Armii Radzieckiej – „wyzwolicieli radzieckiej Łotwy i Rygi z rąk okupantów niemiecko-faszystowskich”, który dziś na stałe otacza szczelny policyjny kordon. Wybudowany u schyłku ZSRR, w 1985 r., monument od dawna wzbudzał kontrowersje w społeczeństwie łotewskim, którego 26% stanowi mniejszość rosyjska. Część mieszkańców postrzega go jako symbol okupacji radzieckiej na Łotwie, inna zaś uważa pomnik i okres, w którym powstał, za element historii kraju. W obliczu rosyjskiej agresji na Ukrainę, obecność i wymowa pomnika nabrały jednak silniejszego symbolicznego znaczenia, doprowadzając do jeszcze głębszej polaryzacji i apeli o jego zburzenie, o czym opowiedziała uczestnikom dyrektorka Žanis Lipke Memorial, Lolita Tomsone. Problem pomnika wywołał ożywioną dyskusję i stanowił doskonały przykład do ćwiczenia PBP oraz próby zrozumienia potrzeb obu stron konfliktu.
Świadectwa na temat wojny w Ukrainie i sytuacja uchodźców na Łotwie
Tematowi wykorzystania PBP w kontekście trwającej wojnie w Ukrainie poświęcona była specjalna cześć programu szkoleniowego. Uczestnicy konsorcjum silnie odczuwają jego obecność w codziennej pracy z publicznością – zarówno w kontekście bieżących wydarzeń, jak i zagadnień historycznych. Za pośrednictwem platformy zoom, uczestnicy wysłuchali dr Natalii Otrishchenko, pracowniczki Center for Urban History we Lwowie. Jej wykład „Jak słuchać w czasie wojny?” dotyczył projektu dokumentacyjnego „24.02.2022, 5 rano: Świadectwa wojny”, w ramach którego dokumentaliści z Center for Urban History gromadzą relacje osób uchodźczych przybywających do Lwowa z innych części Ukrainy. Dr Otrishchenko szczegółowo objaśniała metodologię projektu, jego cele oraz wyzwania stojące przed składającymi relacje i badaczami, zwracając szczególną uwagę na etyczny aspekt prowadzonych rozmów, mających silnie obciążenie emocjonalne, ale i walory wzmacniające. Temu, jak obecna sytuacja osób uchodźczych w krajach partnerów projektu oddziałuje na lokalne nastroje społeczne oraz na pracę w muzeach historycznych, uczestnicy przyglądali się podczas wystąpienia Agnese Lāce, łotewskiej ekspertki ds. migracji i polityki integracyjnej. Agnese Lāce opowiedziała o oficjalnych i oddolnych programach wsparcia uchodźców, a także ich zróżnicowanym odbiorze w łotewskiej sferze publicznej.
Kolejne spotkanie szkoleniowe zaplanowane zostało na wrzesień 2022 roku. Partnerzy spotkają się w siedzibie Holocaust Fund of the Jews from Macedonia w Skopju.
Więcej o spotkaniu w Rydze w czerwcu 2022 r. przeczytasz na platformie EPALE.
Projekt współfinansowany przez Komisję Europejską w ramach programu Erasmus+.
Publikacja została zrealizowana przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowisko jej autorów i Komisja Europejska oraz Narodowa Agencja Programu Erasmus+ nie ponoszą odpowiedzialności za jej zawartość merytoryczną.
