Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Świdnicy pochodzą z drugiej połowy XIII wieku. Już niedługo po lokacji miasta, ok. 1250 r., pojawili się w mieście Żydzi. W 1285 r. otrzymali pierwszy przywilej. Książę świdnicki Henryk IV Probus zwolnił ich z podstawowego czynszu komunalnego od nieruchomości oraz z innych opłat ponoszonych przez mieszczan. W 1295 r. książę Bolko I nadał przywilej świdnickim Żydom, czym położył podwaliny pod założenie osiedla żydowskiego w mieście. Z czasem świdnicka gmina żydowska stała się jedną z większych i ważniejszych na Śląsku.

Średniowieczna dzielnica żydowska zlokalizowana była pomiędzy Nonnenstraße (obecnie ul. Siostrzana), a Büttnerstraße (obecnie ul. Teatralna) – stanowiła ciąg równoległy do północnej pierzei Rynku i początku Hohstraße (obecnie Pułaskiego). Drugim skupiskiem żydowskim była tzw. ul. Żydowska (Judengasse), zwana później Töpfergasse (obecnie ul. Budowlana). Tam też zapewne znajdowała się najstarsza synagoga świdnicka. Mniej więcej po roku 1380 wybudowano nową gotycką synagogę. Gmina od poł. XIV w. dysponowała cmentarzem, na którym grzebano zmarłych także z okolicznych gmin.

Świdnicka gmina posiadała szczególny status – miała dużą autonomię administracyjno-organizacyjną i religijną. W mieście funkcjonowała jesziwa, w której w XIV i XV w. nauczali wybitni żydowscy uczeni oraz rabini i (m.in. rabin Ozer czy rabin Dawid ze Świdnicy). Przewodniczący jesziwy określany był mianem Judenbischof (niem. biskup żydowski) i stał na czele sądu rabinackiego, któremu podlegali Żydzi z całego księstwa świdnickiego.

W 1453 r. po antyżydowskich wystąpieniach franiszkańskiego mnicha Jana Kapistrana (właśc. Giovanni da Capestrano) we Wrocławiu Żydów w Świdnicy posądzono o profanację hostii. Po procesie i rzekomym przyznaniu się do winy na stosie spalono 17 Żydów. Pozostałych Żydów wygnano z miasto, uprzednio konfiskując im majątki. Wraz z likwidacją świdnickiego kahału zniszczono cmentarz, a synagoga została zamieniona na kościół.

W 1457 r. Świdnica otrzymała od czeskiego króla Władysława przywilej wiecznego zakazu osiedlania się ludności żydowskiej, który obowiązywał do końca XVIII wieku. Pomiędzy 1457 r. a 1799 r. w mieście nie osiedlił się ani jeden Żyd. Z czasem zaczęli przyjeżdżać pojedynczy kupcy z Białej (Zülz), ale musieli zapłacić opłatę wjazdową (Einlassgeld) i uzyskać zezwolenie od władz miasta.

Dopiero po pruskim edykcie emancypacyjnym z 1812 r. w Świdnicy zaczęli ponownie osiedlać się Żydzi. W 1815 r. mieszkało już pięć rodzin, które zakupiły grunt i przeznaczyły go na cmentarz. Od 1847 społeczność żydowska dysponowała pomieszczeniem na modlitwy w jednym z domów przy Rynku. W 1853 r. utworzono oficjalnie samodzielną gminę żydowską. Jednak synagoga powstała dopiero w roku 1877. Druga połowa XIX w. to okres rozkwitu świdnickiej gminy żydowskiej. W 1880 r. gmina liczyła 339 członków. Wspólnota żydowska utrzymywała rabina, kantora, nauczyciela oraz rzezaka. Źródłem utrzymania większości Żydów świdnickich w XIX w. był handel i rzemiosło. Większość sklepów żydowskich skoncetrowana była wokół Rynku. Jedno z największych przedsiębiorstw w Świdnicy należało do rodziny Meyera Kaufmanna i był to zakład produkcji materiałów bawełnianych i lnianych.

Po I wojnie światowej pojawiły się pierwsze postawy antysemickie. Z czasem stawały się coraz częstsze i bardziej brutalne; wpływało to na podjęcie decyzji o emigracji. Po dojściu Hitlera do władzy, w 1933 r. społeczność żydowska w Świdnicy liczyła już 146 osób, z czego 59 było członkami rzeczywistymi Gminy Synagogalne. W tym okresie w skład zarządu wchodzili: Albert Cohn, Paul Landsberg i Erich Cohn, a reprezentantami gminy byli: Eduard Eisenberg, Juliusz Schlesinger, Felix Brock, M. Groß i E. Kohn. Ponadto prowadzono ubój rytualny, a 12 dzieciom zapewniano naukę religii.

W tym czasie sytuacja Żydów w Świdnicy uległa znacznemu pogorszeniu. Już w 1933 r. przystąpiono do ograniczania praw publicznych ludności żydowskiej. Na podstawie ustawy o reorganizacji kadry urzędniczej z 07.04.1933 r. Żydów wyeliminowano ze służby państwowej. Podobne ograniczenia zastosowano w stosunku do przedstawicieli wolnych zawodów (adwokatów, rzeczników patentowych i podatkowych), a następnie lekarzy i studentów. Represje dotknęły urzędników żydowskich ze Świdnicy - w stan spoczynku został „przeniesiony” inspektor kasy Fuß, a w urzędzie policyjnym w 1933 r. zmuszono do odejścia dwóch pracowników: głównego wachmistrza policji Puscha i sekretarza wydziału kryminalnego - Gazeckiego.

Wkrótce rozpoczęto bojkot żydowskich przedsiębiorstw, sklepów, towarów, a także kancelarii adwokackich i gabinetów lekarskich. W 1935 r. weszły w życie ustawy norymberskie, którym przyświecał zasadniczy cel – usankcjonowanie nierówności prawnej opartej na kryteriach „krwi i rasy”. Na ich podstawie Żydzi zostali całkowicie zdeklasowani w swoich dotychczasowych prawach. Podjęto także eliminację z życia gospodarczego przedstawicieli społeczności żydowskiej poprzez odpowiednie zarządzenia ministerialne, których realizacją zajęły się władze miejskie. Sklepy i przedsiębiorstwa miały zostać skonfiskowane i przekazane w ręce nowych „aryjskich” właścicieli. Świdnickie przedsiębiorstwo Schlesingera, trudniącego się handlem zbożowym, zostało przejęte przez chrześcijańskiego prokurenta Josefa Feigego, a fabrykę wełny wtórnej Tikotina nabył inżynier Webner. Po dopełnieniu formalności Schlesinger i Tikotin wyemigrowali z Niemiec.

W czasie Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 r. w Świdnicy doszło do antysemickich wystąpień. Zniszczono wówczas kilka sklepów żydowskich – sklep Pinkusa Laufra, sklepy z galanterią Gallewskiego (Ericha Kohna) i znajdujący się przy Rynku sklep Emila Laqueura. 10.11.1938 r. kilkoro świdnickich Żydów zostało aresztowanych (m.in. dr Martin Adamkiewicz – odznaczony za udział w I wojnie światowej Krzyżem Żelaznym pierwszej klasy). Stanowiło to jedynie początek represji stosowanych w stosunku do ludności żydowskiej.

W 1938 r. – na podstawie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych wprowadzono dla Żydów obowiązek przyjęcia dodatkowych „typowo żydowskich” imion. Kobiety musiały przybrać imię Sara, a mężczyźni – Israel. Od 1940 r. utrudniano również wynajem lokali mieszkalnych, natomiast od 1941 r. – korzystanie ze środków transportu publicznego oraz podróżowanie, na które potrzebne było specjalne policyjne zezwolenie. W 1941 r. dodatkowo wprowadzono oznakowanie osób pochodzenia żydowskiego gwiazdą Dawida.

Niektórzy ze świdnickich Żydów podjęli decyzje o emigracji – większość z nich udała się do USA, niektórzy nawet drogą okrężną przez Szanghaj. Do Chile dotarł m.in. znany świdnicki lekarz dr Adamkiewicz. Po wojnie niektórzy ze świdnickich Żydów osiedlili się w Izraelu. W Świdnicy pozostała niewielka grupka Żydów. W latach 1940 i 1941 umieszczono ich w tzw. domu żydowskim należącym do ostatniego przewodniczącego gminy żydowskiej Ericha Kohna, stojącym w Rynku pod ówczesnym numerem 27.

W 1940 r. rozpoczęły się pierwsze deportacje z rejencji wrocławskiej. Kilkoro Żydów ze Świdnicy zostało wywiezionych do Wrocławia, a stamtąd do obozów przejściowych dla dolnośląskich Żydów. Do Tormersdorf trafił Wilhelm Friedmann – 26.07.1942 r. wywieziony do Theresienstadt. W obozie w Grüssau (Krzeszów) przebywali m.in. Thekla Bielschowsky i Otto David Eisenberg – następnie także wywiezieni do Theresienstadt oraz Paula Friedmann i Martha Mendelssohn – obie 03.05.1942 r. zostały deportowane do nieznanego obozu zagłady „na wschodzie”. Więźniarkami obozu Riebnig (Rybna) były Ida Fuchs oraz Else Siegel, które 26.07.1942 r. zostały deportowane do Theresienstadt. Żydzi świdniccy trafiali do gett w Mińsku (Adele Gappe – deportowana z Berlina 14.11.1941 r.) i Rydze (Else Kiewe - deportowana z Berlina 15.08.1942 r.; data śmierci 18.08.1942 r., Ryga-Jungfernhof). Nie jest znane miejsce deportacji dwóch innych żydowskich mieszkanek miasta - Erny Rosy Laqueur oraz Margarete Zolki (data deportacji - 1942).

Po II wojnie światowej Świdnica stała się jedną z miejscowości tzw. osiedla żydowskiego na Dolnym Śląsku. W mieście osiedliła się duża grupa Żydów, przybyłych na Ziemie Zachodnie specjalnie zorganizowanymi transportami. Wielu z nich przybyło do Świdnicy już w sierpniu 1945 roku. Powstał lokalny Komitet Żydowski, Kongregacja Wyznania Mojżeszowego oraz Żydowskie Towarzystwo Kultury i Sztuki. W czerwcu 1946 r. w mieście mieszkało już ok. 2400 osób narodowości żydowskiej, jednakże z powodu dużej mobilności tej grupy i migracji, do pierwszego półrocza 1949 r. pozostało ich tylko ok. 1200.

Według danych Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego we Wrocławiu w lutym 1948 r. w Świdnicy zamieszkiwało 1342 Żydów. Zaczęły powstawać liczne organizacje żydowskie oraz żydowskie spółdzielnie pracy.

Dynamiczny rozwój życia żydowskiego w Świdnicy i na całym Dolnym Śląsku został zahamowany pod koniec 1949 r., kiedy to rozpoczęła się likwidacja organizacji i instytucji żydowskich. Likwidowano partie i organizacje żydowskie, niezależną spółdzielczość, szkoły z jęz. jidysz oraz hebrajskim. W 1950 r. w wyniku połączenia Centralnego Komitetu Żydów w Polsce z Żydowskim Towarzystwem Kultury i Sztuki powstało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce z lokalnymi oddziałami m. in. w Świdnicy.

W latach 1960–1961 w Świdnicy pozostało ok. 300 Żydów. Kolejna fala emigracji nastąpiła po 1968 roku. W 1970 r. mieszkało w mieście 109 osób narodowości żydowskiej.

Bibliografia

• Adler H., Materialien zu einer Geschichte der Juden in Schweidnitz im 19. und 20. Jahrhundert, „Mitteilungen des Verbandes ehemaliger Breslauer in Israel e. V.” 1996, nr 60-61, ss. 16-22.
• Führer durch die Jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–1933, red. B. Schlesinger, Berlin 1933, s. 95.
• Goliń
• Konieczny A., Tormersdorf, Grüssau, Riebnig. Obozy przejściowe dla Żydów Dolnego Śląska z lat 1941–1943, Wrocław 1997.ski M., Ze studiów nad Żydami świdnickimi w średniowieczu, [w:] Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, Wrocław 1994.
• Mann T. J., Geschichte der Stadt Schweidnitz, Reutlingen 1985.
• Schweidnitz (Schlesien), [w:] Alicke K.-D., Lexikon der jüdischen Gemeinden im deutschen Sprachraum, t. 3, Gütersloh 2008, szp. 3751-3756.
• Szaynok B., Ludność żydowska na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950, Wrocław 2000.