Żydzi zaczęli napływać do Świecia w końcu XVIII wieku. W pierwszej połowie XIX w. ukształtowała się niezależna gmina, której statut zatwierdzono w 1857 roku. W szczytowym okresie rozwoju, w latach siedemdziesiątych XIX w., gmina liczyła ponad 500 członków. W następnych dziesięcioleciach zaczęła maleć. W 1885 liczyła 497 osób, w 1895 r. – 464 osoby, w 1905 r. – 370 osób, w 1910 r. – 320 osób. W 1899 r. wybudowano nowy budynek synagogi.

Po 1920 r. większość Żydów optowała na rzecz Niemiec i opuściła Polskę. W 1921 r. gmina liczyła 171 członków. Ze Świecia w większości wyjechali urzednicy gminni, w tym także rabin i kantor. Obowiązki rytualne wypełniał przybyły z Pakości kantor, zatrudniony od 1921 r., Szymon Rogoziński. W czasie świąt zatrudniano czasowo dodatkowego kantora.

Zarząd gminy już u progu niepodległości Polski był zdekompletowany. Zmarli w czasie trwania I wojny światowej: Juliusz Jacobsohn, Aleksander Hirsch, wyemigrowali Jakub Juda i Rosenkranz. W 1921 r. przeprowadzono wybory uzupełniające. W zarządzie zasiedli: Isidor Stein, A. Bukofzer, T. Lazarus; jako zastępcy: Max Cohn, L. Camnizter, L. Lewiński. W 1923 r. funkcję przewodniczącego objął lekarz dr Max Cohn, który pełnił ją aż do śmierci w 1939 roku. Cohn aktywnie działał w niemieckich organizacjach, np. „Deutsche Vereinigung”. Dzięki wsparciu miejscowych Niemców wszedł do Rady Miejskiej Świecia w 1925 roku.

W 1933 r. gmina w Świeciu została powiększona. Objęła swoim zasięgiem trzy istniejące wczesniej gminy: Świecie, Nowe i Gniew. W nowym zarządzie wybranym w 1933 r. znaleźli się obok reprezentanów Świecia (Adolf Bukofzer, Max Cohn, Davis Friedman, Juliusz Friedlender, Izydor Hermann; zastępcy: Baruch Landau, Theodor Lazarus, Leo Lewiński, Mojżesz Israelowicz, Leo Camnitzer, Georg Bernstein) także Żydzi z Nowego, Przechowa, Gruczna. W kolejnym zarządzie wybranym w 1937 r. Świecie reprezentowali: Max Cohn, Theodor Lazarus, Leon Lewiński, David Friedman, Leon Israelski; zastępcy: Dratwa Abraham, Mojżesz Isaelowicz, Leo Camnitzer, Georg Bernstein, Baruch Landau. Majątek gminy, tylko dla Świecia, w 1938 r. przedstawiał się następująco: synagoga (jej wartość oszacowano na 40 000 zł), cmentarz z kostnicą (3000 zł), budynek gminny przy ul. Dworcowej 25 (5000 zł), ruchomości (3000 zł). Jedyną żydowską instytucją działającą w Świeciu było charytatywne bractwo religijne „Jüdische Gemeinde – Świecie”. Liczyło w okresie największego rozkwitu gminy 250 członków. Prezesem był M. Cohn, zastępcą A. Bukofzer. Pewna grupa Żydów należała do lokalnej masonerii, m.in. Friedman Davis.

Strukturę zawodową świeckich Żydów można uznać za typową. W okresie międzywojennym było 26 kupców, 9 handlarzy, 6 domokrążców, 6 rzemieślników (2 szewców, rzeźnik, wędliniarz, blacharz, cholewkarz), 2 przemysłowców, 1 lekarz, 1 dzierżawca, 1 rzezak, 1 kantor. Kupcy żydowscy w 1932 r. prowadzili 24 sklepy na 911 istniejących. Dominowały w przypadku żydowskich właścicieli sklepy z odzieżą (10), artykułami żywnościowymi (7), surowcami rolnymi i produktami dla rolnictwa (3), inne (4). Niewielu zajmowało się rzemiosłem. Dużymi przedsiębiorstwami, na tle województwa pomorskiego, były bekoniarnia i fabryka harmonijek. W 1931 r. własnością Żydów w Świeciu były firmy: M. Flatauer (sklep bławatny), F. Jacob (sklep przy ul. Rynek), B. Ruina (sklep bławatny, ul. Rynek), M. Israelowicz (sklep, ul. Batorego), L. Camnizter (sklep, ul. Klasztorna), L. Lewiński (handel zbożem, ul. Klasztorna), Dratwa (handel skórami, ul. Batorego), F. Davis (sklep kolonialny, ul. Klasztorna), L. Israelski (handel końmi), J. Friedländer i D. Lipschütz (handel końmi). Zamożniejszymi członkami gminy byli: dr M. Cohn, T. Lazarus, Davis Friedmann, Jerzy Bernstein oraz Artur Bukofzer z Przechowa. Ten ostatni posiadał 5 budynków o wartości 70 tys. zł, 3 ha ziemi, skład ziemiopłodów i towarów kolonialnych.

W okresie międzywojennym miały miejsce zajścia antysemickie. W 1925 r. Towarzystwo „Rozwój“ promowało, bez wiekszego rezultatu, tzw. akcję antyżydowską. Artykuły publikowane na łamach antysemickiego „Między Oczy“ (Grudziądz), kilkakrotnie atakowały zamożniejszych Żydów ze Świecia. W 1933 r. z wystąpieniami antyżydowskimi przybył z Bydgoszczy wydawca antysemickiego „Szabes-Kurier“. Importowany antysemityzm przyniósł efekty. W 1936 r. zamalowywano szyby w sklepach należących do Żydów. Pojawiały się na sklepach napisy „żyd-zdrajca”, „żyd” (z 4 na 5 lutego 1936 r., z 22 na 23 listopada 1936 r.). W 1937 r. członkowie Stronnictwa Narodowego zorganizowali w ciągu roku 10 akcji wymierzonych z Żydów. Ich działalność spotkała się jednak z niewielkim poparciem chrześcijańskiego otoczenia[1.1].

Przed wkroczeniem wojsk niemieckich do Grudziądza wielu Żydów uciekło w głąb ziem polskich. Ci, którzy pozostali, zostali aresztowani między 3 a 15 września 1939 roku. Uwięziono także niewielką grupę Żydów mieszkających w innych miejscowościach powiatu świeckiego. Dokonano selekcji osób. Młodych i zdolnych do pracy zwolniono. W dniu 7 i 8 października 1939 r. rozstrzelano grupę 83 osób. Mordu dokonano na cmentarzu żydowskim przy ulicy Polnej. Wśród zamordowanych, jak wykazała przeprowadzona po wojnie ekshumacja, było około 50 Żydów (23 mężczyzn, 16 kobiet i 5 dzieci; nie ustalono narodowości 10 ofiar). Wśród ofiar było co najmniej 4 członków ostatniego zarządu gminy z przewodniczącym dr M. Cohnem i sekretarzem L. Lewińskim. Pozostawiono niewielka grupę Żydów, którzy mieszkali w Świeciu jeszcze wiosną 1941 r. Ich dalsze losy są nieznane[1.2].

Nota bibliograficzna

• Golon M., Gmina Wyznaniowa Żydowska w Świeciu nad Wisłą w latach 1920–1939, [w:] Gminy Wyznaniowe Żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939), red. J. Sziling, Toruń 1995, ss. 173–202.
• Sziling J. Eksterminacja Żydów na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, [w:] Emancypacja – asymilacja – antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX w., red. Z. H. Nowak, Toruń 1992.