Żydzi uzyskali prawo osiedlania się w Żabnie w 1675 roku. Niestety, brak pewnych informacji, skąd przybyli. Może ówczesny dziedzic Rafał z Borzymia sprowadził ich nadając różne przywileje, m.in. zezwolenie na handel na jarmarkach, targach cotygodniowych, na rynku w mieście i okolicznych wsiach. Nadto przyznano im zezwolenia na propinację, prowadzenie karczm, wypiek chleba, wyrób wędlin, budowę domów oraz wykup nieruchomości od chrześcijan. W mieście wyznaczono specjalne ulice, na których mogli się osiedlać. Zostali także zwolnieni z podatków przez 7 lat od zamieszkania. Te korzystne warunki spowodowały szybki rozwój społeczności. W 1692 r. wcześniejsze prawa zostały potwierdzone oraz rozszerzone o możliwość zbudowania synagogi i cmentarza.

Pierwszym sławnym rabinem Żabna był Szalom Dawid Unger, autor dzieł religijnych, syn cadyka Mordechaja Dawida Ungera z Dąbrowy. W 1711 r. Żydzi wpłacili 766 złp 6 gr pogłównego. W 1765 r. w gminie zamieszkiwało 636 Żydów, w samym mieście zaś – 460. W 1777 r. w miasteczku znajdowało się 180 domów, w których zamieszkiwało 155 rodzin chrześcijańskich i 94 żydowskie; było to 661 chrześcijan i 333 Żydów. W 1779 r. w 185 domach zamieszkiwało 146 rodzin chrześcijańskich i 79 żydowskich. Ludność liczyła wówczas 654 chrześcijan i 281 Żydów. Pod koniec XVIII w. miasto stało się ważnym ośrodkiem ruchu chasydzkiego.

Wiek XIX zapisał się w dziejach Żabna jako okres klęsk żywiołowych i biedy. W latach 1813 i 1828 nawiedziły miasto powodzie. W 1873 r. w miasteczku wybuchła epidemia cholery, a w 1888 r. – pożar, podczas którego spłonęła prawie cała zabudowa. Ludność żydowska jednak dobrze radziła sobie z przeciwnościami. Działała pomoc socjalna, własny szpital oraz dom dla ubogich i starszych. Zdarzało się także, że Rada Gminna w Żabnie przyznawała zapomogi dla rodzin żydowskich. Takie zasiłki zostały wydane czterem Żydom w latach 1895–1897.

Do gminy wyznaniowej w Żabnie należały wówczas następujące miejscowości: Bieniaszowice, Chorążec, Czyżów, Demblin, Goruszów, Jadowniki Mokre, Jagodownik, Janikowice, Konary, Miechowice Małe, Miechowice Wielkie, Nieciecza, Nowopole, Odporyszów, Otfinów, Pałuszyce, Pasieka Otfinowska, Pierszyce, Podlesie Dębowe, Siedliszowice, Sieradza, Sikorzyce, Targowisko, Ujście Jezuickie, Wietrzychowice, Wola Rogowska, Zakirche, Żabno z przedmieściami.

Dane dotyczące liczby mieszkańców w Żabnie wskazują, że liczba ludności żydowskiej w XIX w. wahała się, ale przejawiała tendencje wzrostowe. W 1830 r. zamieszkiwało tu 309 Żydów, w 1845 r. – 210, w 1870 – 647, a w 1890 r. – 672 (ponad 50% ludności).

Na przełomie XIX i XX w. Żydzi byli znaczącą grupą w Żabnie. Zajmowali oni posesje w rynku, przodowali w handlu i rzemiośle. Mieli przedstawicieli w Radzie Gminnej, tym samym mogli wywierać wpływ na funkcjonowanie miasteczka i zachodzące w nim relacje społeczne. Znane są nazwiska żydowskich członków rady gminy. W latach 1888–1894 byli to: Dawid Schneider, Moses Ehrenberg, Izaak Lekrhaupt, Jakub Neumarkt, Dawid Bienenstock, Aron Offen, Jochen Grossbard, Jakub Tiefenbrun, Salomon Haber; w latach 1894–1903: Salomon Salpeter, Chaim Grossbard, Izaak Lekrhaupt, Salomon Haber, Izaak Haber; w latach 1903–1906 Salomon Salpeter, Salomon Haber, Izaak Haber, Chaim Grossbard, Samuel Haber; wreszcie w latach 1906–1907: Chaim Grossbard, Izaak Haber, Salomon Salpeter, Salomon Haber, Samuel Haber. W 1900 r. istniała prywatna szkoła elementarna fundacji barona Maurycego Hirscha, mieszcząca się w wynajętym budynku. Uczyło się w niej 87 dzieci, a nauka zorganizowana była na poziomie dwóch klas. W latach 1913–1914 kierownikiem szkoły był Samuel Offner.

Zjawiskiem powszechnym pod koniec XIX w. oraz w pierwszej połowie XX w. w wielu rejonach ziem polskich była emigracja ludności. Wynikała ona z bardzo złej sytuacji gospodarczej. Na podstawie ankiet konsystorza z diecezji tarnowskiej przeprowadzonych w latach 1907–1910 wyraźnie widać skalę zjawiska. Z danych tych wynika, że w 1907 r. liczba emigrantów zamorskich z Żabna wynosiła 23, a sezonowych – 80, z czego do Saksonii wyjechało 28 osób, a do Danii 30 osób; pewna grupa udała się do Westfalii. W 1910 r. aż 42% członków gminy wyznaniowej w Żabnie mieszkało poza nim; w 1921 r. udział ten wzrósł do 52%.

W 1910 r. Żydzi stanowili 47% ludności Żabna (361 osób). Ich sytuacja pogorszyła się jeszcze po wybuchu pierwszej wojny światowej. Przechodzący front zniszczył wiele domów, a ludność  zubożała. Z powodu głodu wielu mieszkańców opuściła Żabno; pozostali mieszkali w drewnianych domach stłoczeni po kilka rodzin.

W 1921 r. Żydzi stanowili 29% wszystkich mieszkańców, ale było to już 730 osób. Wybory do gminy wyznaniowej odbyły się 21 czerwca 1923 roku. Uprawnionych do głosowania było 148 osób, a wszystkie 3 mandaty uzyskali ortodoksi. Mandatów nie udało się zdobyć pozostałym ugrupowaniom tj. syjonistom, postępowym i kandydatom bezpartyjnym. W komisji gminnej zasiadali podczas tych wyborów Berisz Zimmels i Lezer Fisch. 30 sierpnia 1928 r. powstało sprawozdanie zapewne z kolejnych wyborów, w którym starostwo informuje, że ponownie wygrali ortodoksi.

Dwudziestolecie międzywojenne dla Żydów z Żabna było dobrym czasem. Prawie cały handel skupiał się w ich rękach. Prowadzili oni m.in. sklepy w rynku oraz przy wszystkich odchodzących od niego uliczkach. O aktywizacji świadczy wykup w okresie dwudziestolecia 7 świadectw handlowych w Krakowskiej Izbie Przemysłowo-Handlowej. W 1939 r. w miasteczku funkcjonowało Stowarzyszenie Kupców; jego przedstawicielem był Z. Krajzwirt. Żydowska młodzież rzemieślnicza uczęszczała do tej samej szkoły, co chrześcijańska. Tak samo musiała przejść stopnie odpowiednie dla danego zawodu. Praktyki zdobywano w warsztatach rodzinnych. Ważną role odgrywał Związek Rzemieślników Żydowskich, a od 1918 r. żabieńscy Żydzi mogli należeć także do Rady Cechu.

W latach 1921–1928 żydowskimi członkami rady gminy Żabno byli: Rafał Perlberg, Hirsz Grossbard, Baruch Zimmels, Salomon Salpeter, Żalel Kreichsbürth, Zelman Menachem Mendel, Samuel Fenichel, Samuel Salpeter. Te samą funkcję w okresie 1928–1933 pełnili ponownie: Samuel Salpeter, Rafał Perlberg, Salomon Salpeter, Hirsz Grossbard, a także Baruch Zimmels.

Sytuacja żydowskich mieszkańców Żabna zmieniła się dramatycznie wraz z atakiem Niemiec na Polskę i wybuchem II wojny światowej. W wrześniu 1939 r. w mieście przebywało ok. 600 Żydów, stanowiąc 50% ogółu mieszkańców. W 1942 r. było ich 665. W pierwszych tygodniach wojny Niemcy przeprowadzili rejestrację Żydów. Wydali zakaz słuchania radia, zarekwirowali radioodbiorniki, narty i buty narciarskie. Już w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej Żydom zakazano zmiany miejsca zamieszkania oraz podróżowania publicznymi środkami transportu. Nie mogli także działać w stowarzyszeniach politycznych, kulturalnych ani oświatowych. Z biegiem czasu coraz częściej dochodziło ze strony okupanta do różnego rodzaju prześladowań i szykan. W 1942 r. zlikwidowano działający od lat Związek Rzemieślników Żydowskich.

W maju 1942 r. Niemcy rozstrzelali wielu Żydów. Następnie utworzyli getto, w którym uwięzili ok. 700 osób. Znajdowało się ono po wschodniej stronie rynku, na początku ul. Tarnowskiej. We wrześniu 1942 r. część Żydów z Żabna została rozstrzelana przez Niemców w Dąbrowie Tarnowskiej i samym Żabnie, a pozostali zostali wywiezieni do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Do uporządkowania terenu getta Niemcy pozostawili grupę 40 Żydów, którym potem udało się zbiec do okolicznych lasów. Po usunięciu żydowskich mieszkańców miasteczka, doszło do planowego zniszczenia niemal wszystkiego, co po nich zostało. Niemcy zburzyli synagogę i dom modlitwy. Jednak do lat 60. XX w. przetrwał budynek mykwy, a do dnia dzisiejszego – cmentarz.

Bibliografia

• Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990.
• Domański P, Żabno od A do Z, Żabno 2000.
• Domański P., Żabno do 1939 roku, studium historyczno-społeczne od rozbiorów do wybuchu II wojny światowej, Żabno 1997.
• Michalewicz J., Żydowski okręg metrykalny, [w:] Żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji w dobie autonomii, Kraków 1995.
• Muszyńska J., Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII wieku, Kielce 1998.
• Piech S., Emigracja z diecezji tarnowskiej w świetle ankiet konsystorza w latach 1907–1910, Kraków 1995.
• Rędziński K., Fundacyjne szkolnictwo żydowskie w Galicji w latach 1881–1918, Częstochowa 1997.
• Rędziński K., Żydowskie szkolnictwo świeckie w Galicji 1813–1918, Częstochowa 2000.
• Samsonowska K., Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005.