This article is not available in selected language.

Alegoreza

Alegoryczna interpretacja Biblii, alegoreza – metoda hermeneutyczna polegająca na odkrywaniu w tekście biblijnym poziomu pozaliteralnego, mająca na celu pogłębianie chrześcijańskiego poznania i wiary oraz uobecnienie i aktualizację orędzia biblijnego.

Zasadą alegorycznej interpretacji Biblii jest preferowanie wybranych elementów tekstu, które stają się nośnikami nowych znaczeń, oraz pomijanie lub marginalne traktowanie elementów funkcjonujących jedynie na poziomie literalnym. Metaforyczne i symboliczne odczytywanie treści utworów biblijnych i pozabiblijnych rozwinęło się po okresie niewoli babilońskiej. Przyczyniło się do tego wychodzenie z powszechnego użycia języka hebrajskiego i konieczność wykładu oraz komentowania tekstu bibl. w języku aramejskim.

Komentarzemiały na celu lepsze zrozumieniecałegotekstu oraz wydobycie nowych prawd i zasad wiary odpowiadającychzmieniającym się warunkomżycia. Apogeum wykładu symbol. przypadło na okres od II w. p.n.e. do II w. n.e. W samym Starym Testamencie alegorezę można odnaleźć w Księdze Ezechiela (Ez 16; 17), Księdze Ozeasza (m.in. Oz 3) i w wizjach Zachariasza. Treści starotestamentowe były komentowane wg zasad oprac. w szkołach rabinicznych (reguły Hilela, Ismaela, Akiby), które w każdym tekście doszukiwały się znaczenia symbolicznego.

Około II w. n.e. takie komentarze (poza komentarzami przepisów prawnych) przybrały postać hagady, składającej się z przepełnionych symboliką przypowieści, metafor i paraboli, stosowanych w homiliach. Były przekazywane także jako midrasze, wśród których rozróżniano wiele rodzajów, m.in. sod [‘tajemnica’], w którym symbolika i enigmatyczność towarzyszące wyjaśnianemu słowu niejednokrotnie zacierały jego właściwe znaczenie. Powstawały zbiory midraszy oraz targumy (przekłady tekstu hebrajskiego na aramejski, niekiedy bardzo swobodne) opatrzone interpolacjami w postaci halachy (praktyczne zastosowanie tekstu bibl. w życiu codziennym) i hagady. Alegoryczny charakter miały także stosowane w gminie esseńskiej w Kumran peszery — wyjaśnienia dążące do aktualizacji tekstu bibl., przede wszystkim pism prorockich, dostosowujące wyrocznie do ówczesnej sytuacji hist., będące jednocześnie wyrazem przekonania o życiu w czasach eschatologicznych (np. peszer Habakuka).

Ślady alegoryzmu można dostrzec już w Septuagincie, powstałej w środowisku diasporyjnym, przesyconym nastrojami eschatologicznymi i apokaliptyką. Niejednokrotnie tekst hebrajski w przekładzie gr. ulegał zniekształceniu i symbol., często mesjańskiej, interpretacji (m.in. Rz 3,15 — w tekście hebrajskim mowa o potomstwie, w Septuagincie o Mesjaszu, podobnie Lb 24,7). Alegorie zawierają także deuterokanoniczne dodatki w Septuagincie, będące komentarzem do wcześniejszych pism Starego Testamentu (m.in. Mdr 18,24 jako komentarz do Wj 28).

Chrześcijaństwo, zależne teologicznie i egzegetycznie od judaizmu, w I w. poza interpretacją literalną stosowało także alegoryczny wykład Biblii — Jezus posługiwał się komentarzami aktualizującymi słowa Pisma Świętego. Apostołowie i pisarze chrześc. pierwszego pokolenia używali alegorezy o charakterze chrystologicznym, odnosząc teksty mesjańskie Starego Testamentu do osoby Jezusa. W Nowym Testamencie znajdują się wskazówki apostoła Pawła nakazujące alegorycznie (typologicznie) traktować postaci i wydarzenia starotestamentowe (Rz 5,14, Ga 4,22n, 1 Kor 10,1n).

W okresie poapostolskim (I–III w.) rozwijała się gł. alegoreza chrystologiczna (Klemens Aleksandryjski, Pseudo-Barnaba, Justyn, Hipolit Rzymski) oraz gnostycka alegoryczna interpretacja pism Nowego Testamentu (Stary Testament był odczytywany przez gnostyków literalnie), oparta na symbolice liczb, etymologii (Marek Gnostyk), szeroko wykorzystująca przede wszystkim Ewangelię Jana (walentynianie, Bazylides, Herakleon).

Ogromne zasługi w interpretacji alegorycznej miała aleksandryjska szkoła egzegetyczna, czerpiąca wiele z propagowanej przez stoików i platończyków metody alegorycznego wykładu mitów (gł. homeryckich), pism o charakterze rel. oraz filozofii i metodologii Filona z Aleksandrii, podejmującego w swoim alegorycznym wykładzie Biblii gł. zagadnienia kosmologiczne i antropologiczne. Za wybitnego teoretyka alegorii bibl. należy uznać Klemensa Aleksandryjskiego, wg którego wszelkie prawdy i zasady zostały przedstawione w Piśmie Świętym za pomocą symboli, ze względu na ograniczone możliwości ludzkiego poznania. Wyróżnił on 2 poziomy rozumienia tekstu, uznając rozumienie bezpośrednie (literalne) za punkt wyjścia do rozumienia sensów przedstawionych w formie przypowieściowej i alegorycznej (poziom duchowy). Większą rangę Klemens Aleksandryjski nadawał drugiej płaszczyźnie.

Inny przedstawiciel aleksandryjskiej szkoły egzegetycznej, Orygenes, doszukiwał się w Biblii istnienia 3 poziomów: literalnego, dostępnego niewykształconym i nie wtajemniczonym czytelnikom, moralnego i duchowego; dwa ostatnie Orygenes nazwał sensem alegorycznym. W swojej interpretacji wykorzystywał także symbolikę liczb oraz etymologię nazw i imion hebrajskich. Zwolennicy szkoły aleksandryjskiej powoływali się zwłaszcza na List do Koryntian (2 Kor 3,6) i List do Kolosan (Kol 2,16–17), które miały propagować interpretację alegoryczną. Z dorobku szkoły czerpali preferujący alegorię w egzegezie m.in.: św. Grzegorz z Nyssy, św. Cyryl Jerozolimski, św. Cyryl Aleksandryjski, Euzebiusz z Cezarei, św. Atanazy Wielki, św. Hilary z Poitiers, św. Ambroży, św. Hieronim ze Strydonu i św. Augustyn.

Wierne trzymanie się egzegezy patrystycznej stanowiło charakterystyczną cechę biblistyki średniowiecznej. Stosowano wówczas gł. wykładnię alegoryczną (św. Grzegorz I Wielki, św. Beda Czcigodny, Alkuin), oprócz wykładni moralnej i mniej popularnej interpretacji dosłownej. Aż do renesansu, kiedy nastąpił zwrot ku literalnemu poziomowi tekstu (zwłaszcza wśród zwolenników reformacji i humanizmu), była ona interpretacją dominującą, choć odrzucaną przez radykalnych przedstawicieli scholastyki. Przeciwni nadmiernej alegoryzacji byli M. Luter i Erazm z Rotterdamu. W czasach nowożytnych, począwszy od oświecenia, zaczęło dominować zainteresowanie literalnym poziomem tekstu bibl., związane z pojawieniem się metod historyczno-krytycznych.

Wśród XX-wiecznych biblistów nadal są zwolennicy alegorezy (A. Bea, G. Ricciotti, J. Schreiner, G. Maier), obejmującej gł. wybrane księgi, najczęściej Pieśń nad Pieśniami. W katolicyzmie wykład alegoryczny Biblii obowiązywał aż do połowy XX w.; 1943 papież Pius XII nakazał zwrócenie uwagi także na kształt lit. Biblii.

 

Bibliografia

  • J. Abramowska, Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej, [w:] J. Abramowska, Powtórzenia i wybory, Poznań 1995.
  • M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, Kraków 2000.
  • M. Murrin, The Veil of Allegory, Chicago–London 1969.
  • J.H. Gunneweg, Vom Verstehen des Alten Testaments. Eine Hermeneutik, Göttingen 1988. Kalina Wojciechowska

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.

Print
In order to properly print this page, please use dedicated print button.