W kwietniu 1933 r. przedstawiciele NSDAP przystąpili do ograniczania praw ludności żydowskiej w Niemczech. Na polecenie pruskiego ministra sprawiedliwości Hansa Kerrla rozpoczęli rozmowy z korporacjami lekarzy i adwokatów na Górnym Śląsku. Celem rozmów było usunięcie żydowskich lekarzy i adwokatów oraz ograniczenie możliwości wykonywania przez nich zawodu. Przyjęto wówczas zasadę obecności maksymalnie dwóch żydowskich adwokatów w jednym mieście Górnego Śląska. Antysemickie represje dotknęły żydowskich sędziów; ponieważ ci zostali mianowani, nie można ich było usunąć ze stanowiska. Wobec tego NSDAP doprowadziło do bezterminowego urlopowania albo przenoszenia sędziów na emeryturę. Minister Kerrl nazwał decyzje te środkami, które będą służyć temu, by pruskie sądownictwo oczyścić od obcych rasowo wpływów, przywrócić mu poprzez to autorytet i powstrzymać w przyszłości głębokie zaniepokojenie z tego powodu narodu.

Pierwszym posunięciem NSDAP wymierzonym w środowisko lekarskie była zmiana kierownictwa Górnośląskiego Związku Lekarzy (Oberschlesischer Aerzteverband) – na jego czele stanął pochodzący z Gliwic dr Haase. Niemieckie kasy chorych oraz powszechne towarzystwa ubezpieczeniowe rozwiązały stałe kontrakty z żydowskimi lekarzami. Od tej pory mogli oni prowadzić wyłącznie prywatną praktykę lekarską. W całych Niemczech przyjęto wówczas tzw. paragraf aryjski (Arierparagraph), który zakazywał niechrześcijanom przynależności do organizacji, związków i stowarzyszeń. 7 kwietnia 1933 r. ogłoszono ustawę o reorganizacji kadry urzędniczej w Niemczech (Gesetz zur Wiederherstellung des Beamtentums), która eliminowała Żydów ze służby państwowej.

31 marca 1933 r. w Gliwicach zwolniono z pracy w domu towarowym (Deutsches Familien Kaufhaus) żydowskiego pracownika Franza Bernheima. 12 maja 1933 r. odwołał się on do Rady Ligi Narodów w Genewie, która powołała specjalny komitet do zbadania sprawy. Wydana decyzja przyznawała mniejszości żydowskiej na Górnym Śląsku ochronę prawną do końca obowiązywania konwencji polsko-niemieckiej z 1922 r., która wygasła 15 lipca 1937 r.

6 czerwca 1933 r. przedstawiciel rządu Rzeszy w Lidze Narodów, August von Keller, zobowiązał się w imieniu Niemiec do przywrócenia na Górnym Śląsku stanu prawnego sprzed 1 kwietnia 1933 r. Dzięki temu tamtejsi Żydzi niemieccy cieszyli się pełnią swobód obywatelskich i praw publicznych do 1937 r. Niestety, przeniesienie tych samych zasad na pozostałych Żydów niemieckich okazało się niemożliwe.

15 września 1935 r. na zjeździe NSDAP w Norymberdze przyjęto tzw. ustawy norymberskie (Nürnberger Gesetze), które miały na celu usankcjonowanie nierówności prawnej opartej na kryteriach krwi i rasy. Na tej podstawie Żydzi zostali całkowicie pozbawieni swoich dotychczasowych praw. Od tego momentu mogli stracić niemieckie obywatelstwo, ochronę prawną i własność prywatną. Poza tym, zakazano im pełnienia służby w urzędach państwowych i wojsku, wywieszania flagi państwowej oraz zawierania małżeństw mieszanych z Aryjczykami. Stosunki intymne aryjsko-niearyjskie zostały określone zhańbieniem rasy (Rassenschande) i podlegały karze. Ustawa regulowała zasady określania, kto jest Żydem, kto „mieszańcem” (Mischling), a kto Aryjczykiem czystej krwi.

Dla Żydów z Górnego Śląska niezwykle ważnym okazał się oficjalny komentarz sekretarza ministerialnego Wilhelma Stuckarta: […] ponieważ poza obywatelami państwa z krwią niemiecką są również obywatele Rzeszy posiadający pokrewne pochodzenie, dlatego obywatelstwo mieszkających w Niemczech mniejszości, jak Polacy i Duńczycy, jest kwestią otwartą. Pozostawiało to furtkę dla śląskich Żydów – na Górnym Śląsku obowiązywała bowiem wspomniana konwencja polsko-niemiecka z 15 maja 1922 r. W zamyśle miała ona chronić społeczność niemiecką na obszarze plebiscytowym, jednak w zmienionej sytuacji została wykorzystana przez Żydów do obrony swoich praw.

W listopadzie 1935 r. odebrano Żydom obywatelstwo niemieckie.

15 lipca 1937 r. Polska i Niemcy zrezygnowały z przedłużania konwencji o ochronie praw mniejszości narodowych na Górnym Śląsku. Oznaczało to rozciągnięcie obowiązywania antysemickich ustaw III Rzeszy na obszar niemieckiego Górnego Śląska.

W drugiej połowie listopada 1938 r. naziści skoncentrowali swoją uwagę na sprawach gospodarczych. Na mocy zarządzenia Hermana Göringa przeprowadzono wówczas akcję tzw. aryzacji, czyli pozbawiania Żydów ich własności, co w konsekwencji doprowadziło do usunięcia ich z centrum miasta oraz pozbawienia możliwości zarobkowania.

Na przełomie lat 1938/1939 kolejne rozporządzenia zakazały Żydom wstępu do kin, teatrów, basenów oraz parków miejskich. Nie mogli oni także korzystać z wagonów sypialnych i mieli zakaz posiadania odbiorników radiowych. Żydzi byli zatrudniani jedynie przy najgorszych pracach, takich jak sprzątanie ulic. W 1938 r. – na podstawie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych – wprowadzono dla Żydów obowiązek przyjęcia dodatkowych (typowo żydowskich) imion: Sara w przypadku kobiet, a w przypadku mężczyzn – Israel.

Zob. także hasła: „noc kryształowa”; bojkot antyżydowski w Niemczech: 1 kwietnia 1933 r.

Bibliografia:

• R. Kaczmarek, Narastanie antysemityzmu w prasie gliwickiej 1933–1939 [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006.
• F. Połomski, Ustawodawstwo rasistowskie III Rzeszy i jego stosowanie na Górnym Śląsku, Katowice 1970.
• L. Jodliński, Petycja Bernheima, Zwycięstwo Dawida nad Goliatem [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006.
• M. Borkowski, A. Kirmiel, T. Włodarczyk, Śladami Żydów: Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008.
• K. Jonca, „Noc Kryształowa” i casus Herschela Grynszpana, Wrocław 1998.
   

Autor: Adam Marczewski