Podstawowy szczebel tradycyjnej edukacji żydowskiej stanowiły chedery. Uczęszczali do nich chłopcy po ukończeniu 4-5 roku życia. Program obejmował naukę języka hebrajskiego, Tory, Talmudu oraz komentarzy. Lekcje odbywały się na ogół w ciasnych pomieszczeniach, a nauczyciele nie mieli przygotowania pedagogicznego.

Po I wojnie światowej, w 1919 r., w Polsce wydany został dekret o przymusie szkolnym. Wszystkie dzieci od 7 do 14 roku życia miały realizować 7-letni program podstawowy.

W tym czasie powstały chedery zreformowane, które dostosowały swój program do wymogów władz państwowych i równolegle prowadziły edukację tradycyjną w języku jidysz lub hebrajskim.

W Radomiu w latach 1919–1939 poświadczona jest działalność ok. 12 takich chederów (być może działało ich więcej). Chedery zreformowane funkcjonowały jako prywatne szkoły powszechne.

Od końca 1924 r. istniała szkoła Szlamy Reichnadla „Mada” przy ul. Słowackiego 45. Była to szkoła męska. Wiemy, że w latach 30. XX w. przy szkole założono bibliotekę oraz świetlicę. Jednak stan higieniczny placówki pozostawiał wiele do życzenia.

W 1934 r. swoją działalność rozpoczęła prywatna szkoła powszechna „Laor” Mordki Jojny Fella przy Wałowej 3.

W 1935 r. Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Jawne” przejęło szkołę „Nadzieja” i otworzyło w jej miejsce Prywatną Powszechną Szkołę Religijno-Hebrajską „Jawne”. Program nauki obejmował 8 klas. Uczęszczało do niej 90 uczniów – 3 razy więcej niż do szkoły Mada czy „Laor”. Z powodów lokalowych szkoła połączyła się z chederem reformowanym „Twuna”.

Przy ul. Staromiejskiej 2 działała szkoła powszechna „Daat” Abusia Cynamona. Uczono w niej po polsku oraz po hebrajsku. Natomiast w Prywatnej Męskiej Wyznaniowej Szkole Powszechnej Uszera Gutmana „Masoret” przy ul. Lubelskiej 82 uczono jeszcze dodatkowo w języku jidysz.

Cheder reformowany prowadziło też Towarzystwo Przytułku Sierot i Biednych Dzieci Izraela „Talmud-Tora”. Placówka została jednak przekształcona w 1936 r. w tradycyjny cheder. Mieścił się on w nadal istniejącym budynku o powierzchni 717 m kw. przy ul. Wałowej 28. Szkoła funkcjonowała tu do wybuchu II wojny światowej. 4 maja 1961 r. nieruchomość przeszła na rzecz Skarbu Państwa w wyniku zasiedzenia[1.1].

Najpopularniejszą szkołą powszechną w Radomiu była placówka prowadzona przez Towarzystwo „Przyjaciół Wiedzy”. Powstała ona w roku szkolnym 1933/1934 z klas przygotowawczych do gimnazjum.

W okresie międzywojennym, obok chederów reformowanych, szkół powszechnych działały też chedery, które zachowały tradycyjny program nauczania. Dzieci uczęszczające do tych placówek musiały też uczyć się w publicznych szkołach powszechnych. Najwięcej uczniów żydowskich uczęszczało do szkół położonych najbliżej dzielnicy żydowskiej. Duży procent dzieci żydowskich uczył się w szkole im. M. Reja, im. M. Konopnickiej czy im. A. Mickiewicza. Oprócz tego w Radomiu funkcjonowały dwie szkoły publiczne dla dzieci żydowskich, tzw. szabasówki. Szkoły im. Joselewicza oraz im. E. Orzeszkowej nie miały zajęć w soboty i w święta żydowskie, mogły natomiast nauczać w niedziele oraz święta kościelne.

Nota bibliograficzna:

• Piątkowski S., Dni życia i śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918–1950, Warszawa 2006.
• Sefer Radom, red. I. Perlow, Tel Awiw 1961.