Nazwa Tuchów – w różnych formach, między innymi Tukov, Tucov, Thuchow – pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie legata papieskiego w 1105 r., potwierdzonym w 1125 roku. Zawierał on wykaz wszystkich posiadłości i przywilejów nadanych na rzecz klasztoru benedyktynów w Tyńcu. Wynika z tego źródła, że Tuchów został im podarowany przez Judytę Salijską, drugą żonę Władysława Hermana (1043–1102).

Na początku XIV w. odkryto w Tuchowie sól. Dzięki wydobyciu osada zaczęła się rozwijać. Opat tyniecki Bogusław wystąpił o nadanie praw miejskich do Kazimierza Wielkiego. Król wydał 2 listopada 1340 r. wydał dokument lokacyjny o podniesieniu wsi do rangi miasta na prawie magdeburskim. Tuchów otrzymał też prawo organizowania jarmarków oraz herb[1.1].

Ważnym okresem rozwoju miasta był czas panowania Jagiellonów, zwłaszcza Władysława Jagiełły (1386–1434), który często bywał w Tuchowie, w drodze z Biecza lub Sandomierza, odwiedzając miejscowego wójta Zygmunta z Bobowej, bohatera bitwy pod Grunwaldem. Dobra koniunktura gospodarcza miasta wynikała także z położenia na szlaku handlowym. W XV w. Tuchów posiadał już drewniany kościół, szkołę przy kościele oraz mały szpital[1.2].

Nie wiadomo kiedy powstała parafia w Tuchowie, prawdopodobnie erygowano ją w XII wieku. Duszpasterstwo sprawowali prawdopodobnie do XV w. kapłani diecezjalni. Ostatecznie parafia tuchowska została przyłączona do opactwa tynieckiego 21 maja 1461 roku. Tuchów miał już wówczas rangę ośrodka pielgrzymkowego. W I połowie XVI w. sprowadzono nowy obraz Matki Bożej, który zasłynąć cudami[1.3].

W XVI i XVII w. Tuchów przeżywał najlepszy okres w swojej historii. Głównym czynnikiem rozwoju był handel, któremu sprzyjała dobra lokalizacja na szlaku handlowym i centralne znaczenie miasteczka dla całego regionu. Powodowało to także rozwój rzemiosła. W 1581 r. odnotowano w mieście 56 rzemieślników, większość z nich stanowili szewcy lub sukiennicy.

W XVII w. dało się zauważyć stopniowe pogarszanie sytuacji gospodarczej miasta. Jedną z przyczyn było wprowadzenie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, na której szlachta i bogatsi mieszczanie bogacili się, a rolnicy ubożeli. Handel podupadł także wskutek wojen, klęsk żywiołowych i tarć na tle religijnym. W pobliżu Tuchowa powstały ośrodki ariańskie, m. in. w Lusławicach i Szczepanowicach[1.4].

W połowie XVII w. do miasta dotarł konflikt tzw. potop szwedzki (1655–1660), któremu towarzyszył w 1656 r. najazd wojsk księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego. Tuchów został zniszczony i rozgrabiony. Dalszemu upadkowi miasta towarzyszyły epidemie i pożary. Największy pożar wybuchł w 1789 r., gdy spaliły się 24 domy na rynku, kościół parafialny i stodoła wojskowa; przy bardzo silnym wietrze ogień przedostał się na drugi brzeg rzeki Białej[1.5]. W upadającym ośrodku jedynym miejscem rozwijającym się pozostało sanktuarium maryjne. W latach 1665–1682 wzniesiono nową świątynię, istniejącą do dnia dzisiejszego.

Radykalną zmianę sytuacji Tuchowa przyniósł rok 1772. W maju 1772 r. wojska austriackie wkroczyły do miasta, odbierając je z rąk opactwa tynieckiego. Odtąd Tuchów stał się własnością rządu austriackiego jako wolne miasto królewskie. Nastąpiły zmiany administracyjne, podniesiono podatki, wydłużono obowiązkową służbę wojskową, zmniejszono pańszczyznę. Wpłynęło to na rozwój handlu i rzemiosła. Benedyktynom pozwolono jednak nadal pełnić funkcję religijne w sanktuarium[1.6].

W okresie zaboru austriackiego niektórzy mieszkańcy Tuchowa wzięli udział w powstaniu listopadowym, toczącym się w Królestwie Polskim, m. in. Aleksander Różycki i Jan Wincenty Mazurkiewicz. W 1846 r. w Galicji doszło do rabacji Jakuba Szeli. Napady chłopów ominęły jednak Tuchów, a w mieście nikt nie ucierpiał. W XIX w. w Tuchowie odnotowano też kilka klęsk żywiołowych: powodzie w latach 1868, 1884, 1903; epidemię w 1854 i 1877 roku; głód w 1847 roku. Pomimo to, miasto powoli podnosiło się z upadku. W 1855 r. stało się nawet miastem powiatowym (do 1867 roku). W tym okresie powstała droga powiatowa z Tarnowa do Gromnika, pierwszy most na rzece Białej oraz nowy ratusz. Hrabia Rozwadowski wybudował dwór. Infrastrukturę miejską stworzyły: straż pożarna, stacja kolejowa na linii Tarnów – Muszyna (1876), urząd pocztowy oraz ochronka. Powstał również oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[1.7].

Początek XX w. to dalszy powolny rozwój miasta. Powstała Kasa Stefczyka, pojawiły się różne organizacje o charakterze politycznym, m. in. Stronnictwo Katolicko-Ludowe. Egzystowało sanktuarium maryjne, do którego sprowadzono redemptorystów. W 1904 r. odbyła się uroczysta koronacja cudownego obrazu, co zaowocowało wzrostem ruchu pielgrzymkowego[1.8]. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej nastąpiło ożywienie ruchów niepodległościowych. Powstała Polska Drużyna Strzelecka oraz Drużyny Bartoszowe, przygotowujące swoich członków do zbrojnej walki o wolność Polski. Po wybuchu konfliktu, gdy Józef Piłsudski stworzył Legiony, pierwsza grupa ochotników z Tuchowa wyruszyła już 6 sierpnia 1914 roku.

W czasie I wojny światowej przez miasto trzy razy przetoczył się front. Ludność masowo je opuściła, gdyż brakowało żywności, a wiele budynków zostało zniszczonych. Początek okresu powojennego wypełniła zatem odbudowa. Dopiero w 1924 r. odnotowano wzrost ekonomiczny. W 1934 r. liczba mieszkańców przekroczyła 3 tysiące. Struktura zawodowa wyglądała następująco: 30% – rzemieślnicy, 30% – kupcy, 25% – rolnicy, 15% – inteligencja. Działało 16 zakładów przemysłowo-handlowych. Koniuktura daleka była jednak od korzystnej[1.9].

W okresie międzywojennym w Tuchowie działało kilka partii politycznych o różnych programach m. in. Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, Stronnictwo Katolicko-Ludowe, Polska Partia Socjalistyczna oraz Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Widoczne było rozbicie polityczne. W wyborach do sejmu i władz samorządowych w 1935 r. zagłosowało tylko 25% uprawnionych.

7 września 1939 r. Niemcy wkroczyli do Tuchowa. Zaprowadzili terror, który przejawiał się w ograniczeniach życia codziennego, aresztowaniach, rozstrzeliwaniach, przymuszaniu do pracy oraz zsyłkach do obozów koncentracyjnych. Niemcy traktowali region Tuchowa jako bazę wyżywieniową; w pierwszych tygodniach wojny przeprowadzono spis koni, bydła i trzody. Na rolników nałożono kontyngenty, wprowadzono zakaz gospodarczego uboju zwierząt i przemiału zboża[1.10]. Dla ludności żydowskiej zorganizowano getto, w którym zamknięto około 1,5 tys. Żydów z miasta i okolic; w grudniu 1942 r. wywieziono ich do obozu zagłady w Bełżcu.

Od pierwszych miesięcy wojny rozwinął się ruch oporu m. in. Narodowa Organizacja Wojskowa, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie. Większość rodzin z regionu Tuchowa straciła kogoś podczas drugiej wojny światowej, natomiast zabudowa miejska w zasadzie nie ucierpiała. Zniszczono jednak dwór Rozwadowskich, most na rzece Białej oraz synagogę[1.11].

Po wojnie miasto zaczęło się stopniowo rozwijać. Powstały szkoły i ośrodek zdrowia. Przebudowano rynek, odnowiono ratusz, przwyrócono cowtorkowy targ. Obecnie Tuchów, od 1999 r. włączony do powiatu tarnowskiego, nadal pełni rolę dużego katolickiego ośrodka pielgrzymkowego (działa nawet seminarium duchowne), a także centrum turystycznego Pogórza Ciężkowicko-Rożnowskiego.

Nota bibliograficzna

• Kozioł J., Tuchów i okolice, Tuchów 1999.
• Słowik A., W cieniu Sanktuarium, [w:] Pani ziemi tarnowskiej – Sanktuarium Matki Bożej w Tuchowie 1597–1997, Kraków 1998.