Jakkolwiek Janowo znajduje się obecnie w powiecie nidzickim województwa warmińsko-mazurskiego, to historycznie należało do Mazowsza (powiat przasnyski), a nie do Prus, a przed Zagładą – leżało w Polsce, stanowiąc punkt graniczny z placówką straży celnej. Dlatego dzieje tutejszej wspólnoty żydowskiej przystają do schematów typowych dla północnego Mazowsza, a nie Prus Wschodnich.

Być może pierwsi Żydzi trafili tu już w XVI w., gdy Janowo było ośrodkiem handlowym na granicy Prus; mógł być to zwłaszcza okres odbudowy miasta po katastrofalnym pożarze w 1533 roku.

W dobie porozbiorowej planowano tu utworzenie odrębnego „rewiru żydowskiego” (1815–1819). W 1862 r. było 629 Żydów na 1616 mieszkańców (38,9%). Źródłem ich utrzymania było rolnictwo, płóciennictwo, handel kramarski oraz przemyt. Wspólnota była uboga, gdyż Janowo było oddalone od większych ośrodków i położone poza przebiegiem głównych szlaków handlowych. Tym niemniej istniała tu gmina, posiadająca synagogę i cmentarz. Synagoga uległa zniszczeniu najprawdopodobniej w okresie pierwszej wojny światowej.

W XX w. społeczność była już bardzo mała z powodu masowej emigracji i szkód wojennych; w Janowie wskazywano wówczas ruiny „domów pożydowskich”. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, referujący dane ze spisu z 1921 r., podaje tylko 24 Żydów na 1195 mieszkańców (2%). Działały dom modlitwy i mykwa, ale minjan udawało się zbierać głównie w dni jarmarków. Jak wynika ze wspomnień Adama Wekslera, jedna z rodzin żydowskich utrzymywała komunikację konną z Mławą. Niektórzy członkowie wspólnoty byli chasydami – zwolennikami cadyka z Góry Kalwarii.

W 1939 r. miejscowi Żydzi zostali wywiezieni do Łodzi, gdzie z czasem uwięziono ich w getcie; stamtąd trafili do niemieckich nazistowskich obozów Auschwitz i Mauthausen. Wiadomo, że Zagładę przeżyli niektórzy członkowie pochodzącej z Janowa rodziny Wekslerów, która mieszka obecnie w Izraelu.

Bibliografia

  • Janowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. III, red. F. Sulimierski, Warszawa 1882, s. 433.
  • Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 1: m.st. Warszawa: Województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 129.
  • Weksler A., Mi-zawit ha-reija szeli 1930–1945, Riszon le-Cijon [2001].
Print