Feldman Maria pseud. „Maria Kreczowska”– (06.01.1874, Brzostek – 18.12.1953, Kraków) – tłumaczka literatury z języków angielskiego, niemieckiego i francuskiego, redaktorka, publicystka, żona Wilhelma Feldmana.

Maria Feldman urodziła się 06.01.1874 r. w Brzostku,  jako Maria Kleinman w rodzinie Salomei z domu Spett i Maurycego Kleinmana, określanego w metrykach jako właściciel gruntów na Zwierzyńcu. Miała siostrę Helenę (ur. ok. 1880)[1.1], która została lekarką (specjalizacja pediatria), wyszła za Mariana Sokołowskiego, lekarza wojskowego. Ich synem był Stefan Adam Sokołowski (1913-1984), uznany laryngolog[1.2].

Maria w młodości mieszkała w Przemyślu i obracała się w kręgach inteligencji polsko-żydowskiej. W latach 90. XIX w. zaczęła trwającą kilkanaście lat współpracę z „Izraelitą”, periodykiem polsko-żydowskim wydawanym w Warszawie. W tej dekadzie rozpoczęła też pierwsze prace translatorskie. Jej debiutem był wydany w Wiedniu około 1890 r. polski przekład Robinsona Kruzoe Daniela Defoe[1.3].

To w czytelni poznała w 1897 r. swojego przyszłego męża, Wilhelma Feldmana, który przyjeżdżał do tej instytucji kilkakrotnie z odczytami. Związek małżeński zawarli w Przemyślu 31 VII 1898[1.4].

W tym mieście 1 VII 1899 r. urodził się ich syn Józef, później ceniony historyk związany z Uniwersytetem Jagiellońskim (zm. 1946). Więcej dzieci nie mieli[1.5]. Około 1901 Feldmanowie przeprowadzili się do Krakowa. Znajomy Feldmanowej z czasów młodości, adwokat Herman Liberman wyznawał, że jej spodziewany wyjazd z Przemyśla „pozostawi lukę, które nikt nie zapełni”, a w tym samym liście następująco charakteryzował adresatkę: „Pani ze swoją szczerością, ze swoją powagą i z tą całą dziwnie ujmującą naturą, która tchnęła idealizmem, subtelnym jakimś platonizmem w pojmowaniu świata z pogardą dla tego co płytkie”[1.6].

Praca translatorska stanowiła główne zajęcie Feldmanowej. Jak zauważała Ewa Rajewska, należy ona do jednej z nielicznych kobiet, które w pierwszej połowie XX w. można nazwać mianem profesjonalnych tłumaczek[1.7].

Feldmanowa tłumaczyła z języków angielskiego, niemieckiego i francuskiego, a także z duńskiego i norweskiego, z dwóch ostatnich najrzadziej i prawdopodobnie za pośrednictwem języka niemieckiego[1.8].  Jest tłumaczką ponad 70 książek. Przekładała literaturę piękną, literaturę dziecięcą, prace z zakresu historii oraz psychologii i pedagogiki. Jej przekłady ukazywały się w periodykach, m.in. w warszawskim „Izraelicie”, w „Krytyce”, „Polnische Blatter” (tutaj przekład polskiego hymnu na język niemiecki).

Spod jej pióra wyszły przekłady na język polski dzieł następujących autorów i autorek (w kolejności alfabetycznej), A. Adler, J. Andrews, M. Arlen, J. Bojer, W. Bonsels, J. Burckardt, T. H. Caine, A. J. Cronin, Ch. Dickens, D. Defoe, E. D. Dekker, R. W. Emerson, P. H. Gibbs, J. i W. Grimm, A. Guenther, F. Hackett, T. Hardy, W. Hauff, H. Ibsen, M. Jacobs, J. V. Jensen, M. Jelusich, A. Kielland, R. Kipling, W. E. H. Lecky, O. S. Marden, G. de Maupassant, K. Michaëlis, E. Meder,  J. Monty, W. Morris, E. Nestonoff, M. Ostenso, F. Roosevelt, J. Ruskin, R. Saitschick, de Ségur, E. Smith, M. Twain, E. Wallace, J. Wassermann, C. E. Weigall, O. Wilde, E. L. Voynich,  I. Zangwill[1.9].

Jej talent translatorski doceniała Ethel Lilian Voynich, brytyjska pisarka i slawistka, której dzieła tłumaczyła Feldmanowa. Voynich, znająca język polski pisała do niej:

„Pierwszy raz mi się zdarza, czytając tłumaczenie jednej z moich książek czuć, że mam tłumacza, który nie tylko poważnie się odnosi do swej roboty (…) który prócz tego rozumie, co ja chciałam powiedzieć”[1.10]. Jednocześnie zdarzało jej się spotykać z krytyką, tak na przykład na łamach periodyku „Myśl Narodowa” związanego z endecją zarzucano jej, że popełniała błędy, opuszczała fragmenty a jej przekład „drażni niezgrabną polszczyzną”[1.11].

Drugim obszarem pracy zawodowej Feldmanowej była działalność redaktorska. Angażowała się prace przy miesięczniku „Krytyka”, czołowym periodyku społeczno-kulturalnym tamtych czasów, którego redaktorem naczelnym był jej mąż. Maria nie pełniła w redakcji oficjalnej funkcji (nieoficjalnie prowadziła sekretariat), przyjmuje się jednak, że sukces periodyku był ich wspólnym dziełem[1.12]. Była redaktorką i wydawczynią ukazującego się w Krakowie czasopisma „Idea. Miesięcznik niezależny, poświęcony życiu społecznemu i artystycznemu” (w 1909 podtytuł zmienił się na „Miesięcznik artystyczno-literacki”), które ukazywało się od stycznia 1908 r. do marca 1909 r. Od stycznia 1909 r. jako redaktor wskazywany był jej mąż Wilhelm Feldman. Można zakładać, że periodyk był ich wspólnym przedsięwzięciem[1.13].

Trzecim obszarem była działalność publicystyczna – Feldmanowa publikowała m.in. recenzje i omówienia tekstów literackich, krótkie artykuły, m.in. na łamach „Krytyki”, „Izraelity”, „Dziennika Polskiego” (wyd. w Michigan)[1.14]. Podpisując swoje teksty i przekłady używała następujących pseudonimów i kryptonimów: Maria Kreczowska, Eliza Warzycka, F., m.f., Maria F.; w czasach panieńskich podpisywała się też jako Mar. Kl. lub pełnym imieniem i nazwiskiem[1.15]. Jej spuścizna, obejmująca około 400 listów, pokazuje szerokie kontakty zawodowe i towarzyskie. Korespondowała m.in. z A. Brucknerem, S. Lamem, S. Przybyszewskim, L. Staffem, S. Żeromskim. Ostatni z wymienionych, pragnąc pogłębić swoją znajomość angielszczyzny, szukał m.in. jej rady odnośnie do tego, jakie czasopismo społeczno-literackie warto zaprenumerować[1.16].

Po śmierci Wilhelma Feldmana (1919 r.) pod jej opieką znalazła się jego spuścizna i w zasadzie do końca życia angażowała się w jej zachowanie. Tak na przykład, dowiedziawszy się o planach wydania listów Stanisława Przybyszewskiego pisała do reaktora tomu oferując mu przekazanie korespondencji męża[1.17]. Podejmowała starania o wznowienia dzieł męża[1.18], a przede wszystkim bezpośrednio po jego śmierci o wydanie tomu poświęconego jego pamięci. Książka ta, nosząca tytuł Pamięci Wilhelma Feldmana, ukazała się w Krakowie w 1922 r. i stanowi do dziś jedno z podstawowych źródeł wykorzystywanych w badaniach nad jego działalnością. Walczyła o jego dobre imię, za pośrednictwem listów otwartych[1.19] i sprostowań, a także na drodze sądowej – tak np. wytoczyła (i wygrała) proces S. Michalskiemu o zniesławienie za stwierdzenie, że Wilhelm Feldman stał na usługach Niemiec[1.20].

Za jej sprawą dokumenty po Wilhelmie znalazły się w Ossolineum, dokąd zostały przekazane (sprzedane i podarowane) na krótko przed jej śmiercią. W księdze poświęconej pamięci Feldmana charakteryzowana była jako „kobieta obdarzona niezwykłymi zaletami umysłu, za zarazem charakterem prawym i dzielnym, z męskim hartem umiejącym czoło stawiać przeciwnościom losu (…) jej wysoka inteligencja i wnikliwość pozwoliły jej odczuwać, rozumieć i wspierać wszystkie jego [Feldmana] prace literackie i publicystyczne, jej bystry i głęboki sąd o ludziach i stosunkach często był mu pomocny, nade wszystko zaś jej ofiarne oddanie się sprawom jego życia, bez szemrania dzielące jego ciężką dolę[1.21].

Mieszkała przy ul. Staszica 5 w Krakowie. W czasie II wojny światowej w mieszkaniu tym przebywała z teściową syna, Skowrońską. Historyczka Krystyna Śreniowska, która u niej bywała wspominała, że Feldmanowa „była niezwykłą kobietą. Niezapomniane są chwile spotkań z tą osobą (…) w jej mieszkaniu, pełnym pamiątek po Wyspiańskim i innych”[1.22]. Po śmierci Józefa (1946) ufundowała stypendium jego imienia dla wybitnie uzdolnionych studentów Uniwersytetu Warszawskiego i Jagiellońskiego[1.23]. Była członkinią krakowskiego oddziału Związku Literatów Polskich[1.24].

Feldman zmarła w Krakowie 18 grudnia 1953 r. po długiej chorobie. Pochowana została jako katoliczka (nie wiemy jednak, kiedy dokonała konwersji) na cmentarzu Rakowickim w Krakowie w grobie rodzinnym, w którym leży też jej mąż i syn (nagrobek usytuowany w kwaterze 33 II zachował się). Jej spuścizna przechowywana jest głównie we wrocławskim Ossolineum (tu przede wszystkim obszerne zbiory korespondencji do niej, pod koniec życia sama je uporządkowała i niektóre listy opatrzyła objaśnieniem), pojedyncze dokumenty też w Bibliotece Narodowej, Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Ukraińskiej Akademii Nauk we Lwowie (tu jej listy do Ostapa Ortwina)[1.25].

 dr Alicja Maślak-Maciejewska

feldman-maria-nekrolog-bj-sztetl-polin.jpeg

Nekrolog Marii Feldman ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (sygn. BJ DŻS XXI Fa-Fił 83).

Bibliografia

• Bibliografia Polska 1901-1939,  T. VII, red. G. Fedorowicz, I. Maziarz, E. Sterzycka, Warszawa 2006.
• Feldmanowa Maria, w: „Bibliografia literatury polskiej >Nowy Korbut<. Literatura pozytywizmu i Młodej Polski”, oprac. zespół pod kier. Z.Szweykowskiego, J. Maciejewskiego, Warszawa 1982, t. 16, s. 398-400.
• Kitlasz A., Feldmanowa Maria, [w:] „Tłumacze arcydzieł literatury odrodzonej Rzeczpospolitej. Cyfrowy słownik biobliograficzny” [online] https://slownik.nplp.pl/people/393 [dostęp: 22.07.2024].
• Pamięci Wilhelma Feldmana, Kraków 1922.
• Pudłocki T., W rywalizacji z Atenami galicyjskimi – Czytelnia Naukowa w Przemyślu, „Studia Historyczne” R. 54: 2011, z. 3-4,
• Rajewska E., Polish Women Translators in the Twentieth Century, w: New Perspectives on Gender and Translation: New Voices for Transnational Dialogues, ed. Eleonora Federici, New York 2022, s. 82. 

Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.