Orwid Maria (23.07.1930, Przemyśl – 09.02.2009, Kraków) – psychiatrka, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pochodziła ze zasymilowanej rodziny żydowskiej Adolfa i Klary Pfefferów. Spędziło większość dzieciństwa w Przemyślu, wychowując się w rodzinie wielopokoleniowej. Mieszkali w centrum Przemyśla, przy Placu Na Bramie 2. Ojciec był adwokatem. Od najmłodszych lat poświęcał córce sporo uwagi, zwłaszcza w sprawach edukacji. Obok części mieszkalnej w domu znajdowała się pierwsza kancelaria Adolfa Pfeffera. Maria dorastała w otoczeniu pełnym indywidualności i częstych dyskusji.
Codziennie wieczorem, prócz sobót, chodziliśmy do dziadków Weinstocków, którzy mieszkali niedaleko naszego domu przy ul. Mickiewicza 6, w tak zwanej Eisnerówce. (…) Wszędzie naokoło mieszkali znajomi babci. W jej domu było zawsze gwarno i miło. Przychodziła cała rodzina i różni przyjaciele.
Uczęszczała do szkoły prywatnej na prawach szkół państwowych, gdzie językiem wykładowym był polski, ale uczniowie uczyli się codziennie także hebrajskiego i zasad judaizmu. Gdy rozpoczęła edukację w szkole, była świadoma tego, co się działo dookoła.
Pierwsza klasę szkoły podstawowej zaczęłam w 1937 roku. To był okropny czas. Na Politechnice Lwowskiej wyrzucono żydowskiego studenta za okno. Potem odbył się jego manifestacyjny pogrzeb. Na uniwersytetach powstawały getta ławkowe. (…) Nastąpił okres prawdziwej grozy, a dorośli nie próbowali przede mną niczego ukrywać.
Latem 1939 r. dziewięcioletnia Maria spędzała wakacje z mamą w Muszynie koło Krynicy. Wakacje przerwał dramatyczny telefon od ojca i nakaz szybkiego powrotu do Przemyśla. Zaraz potem wybuchła druga wojna światowa, która na zawsze zmieniła warunki życia Marii i jej najbliższych. W czerwcu 1941 r., po wkroczeniu Niemców, rozpoczął się dramatyczny czas dla całej rodziny. Wiosną 1942 r. rodzina Pfefferów została przymusowo przesiedlona do getta przemyskiego. 20 lipca 1942 . getto zostało zamknięte, rozpoczęły się akcje „wysiedleni”. W ich rezultacie zginęli dziadkowie Marysi – Weinstockowie, a także duża część rodziny.
Jesienią 1942 r., przed akcją likwidacyjną, Marysia wraz z rodzicami uciekła z getta. Ukrywali się na „aryjskich papierach” we Lwowie. Tam w 1943 r. zmarł ukochany ojciec Marysi; odtąd pozostawała pod opieką matki. 27 lipca 1944 r. Niemcy zostali usunięci z Lwowa. Już po zakończeniu działań wojennych matka Marii wyszła ponownie za mąż za Daniela Herzhafta, który przyjął nowe nazwisko – Orwid.
Na początku 1945 r. Maria z matką i jej nowym mężem przenieśli się do Krakowa, gdzie zamieszkali tymczasowo w hotelu Polonia, podobnie jak wielu innych przybyszów ze Lwowa. Maria została adoptowana przez „papę Orwida”. Podjęła przerwaną przez okupację naukę w krakowskim gimnazjum Urszulanek. Po maturze w 1948 r., za poradą zaprzyjaźnionego z rodziną Stanisława Lema, zamiast studiować filozofię, jak wcześniej planowała, wstąpiła na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego. Spotkania z przyszłym pisarzem, wtedy jeszcze studentem medycyny, wspominała potem wielokrotnie, przyznając, że Lem wywarł duży wpływ na ukształtowanie jej poglądów.
Już jako nastolatka przez pewien czas uczęszczała na spotkania syjonistycznej lewicowej organizacji Ha-Szomer ha-Cair, myślała nawet o emigracji do Palestyny, a później Izraela. Paradoksalnie w tym samym czasie, podczas spotkań publicznych ukrywała żydowską tożsamość, głównie wskutek zaleceń rodziców, obawiających się negatywnych konsekwencji ujawnienia pochodzenia. Po zdaniu matury zmieniła swe zachowanie, często przedstawiając się demonstracyjnie: „Marysia Orwid, Żydówka”. W czasie studiów była członkinią Związku Akademickiej Młodzieży Polskiej, gdzie nie ukrywała pochodzenia. Otwartości w mówieniu o żydowskiej tożsamości, jak i lewicowym poglądom pozostała wierna do końca.
Podczas zajęć w Akademii Medycznej w Krakowie, od piątego roku miała możliwość nauki w zespole kierowanym przez prof. Antoniego Kępińskiego (1918–1972). Po ukończeniu studiów ze specjalizacją w dziedzinie psychiatrii, otrzymała pracę w krakowskiej Klinice Psychiatrycznej prowadzonej przez Kępińskiego, który stał się dla niej przez następne lata nauczycielem i mistrzem. Pod jego kierunkiem zajmowała się początkowo psychopatologią schizofrenii, badając m.in. zjawisko opisane jako autyzm.
W latach 1959–1964 Maria Orwid i Antoni Kępiński stworzyli tzw. program oświęcimski, dotyczący badań nad psychicznymi skutkami przeżyć obozowych byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Program był jednym z pierwszych na świecie opracowań dotyczących traumy poobozowej. Prowadziła również badania nad drugim i trzecim pokoleniem Żydów polskich, których rodzice w czasie wojny przebywali w gettach, obozach lub ukryciu. Uczestniczyła w zmianach, których celem była reforma krakowskiej Kliniki Psychiatrycznej, polegająca na wprowadzeniu zasad społeczności terapeutycznej oraz psychoterapii grupowej i indywidualnej. To za jej sprawą ukazały się pierwsze w Polsce opracowania na temat psychoterapii grupowej. Tematem jej doktoratu z 1963 r. były problemy adaptacji społecznej byłych więźniów Auschwitz do życia poobozowego.
Kolejnym etapem jej szkoleń i badań była wizyta w londyńskim Instytucie Psychiatrii w połowie lat 60. XX w., gdzie miała okazję studiować psychiatrię młodzieżową w Tyson Unit, kierowanym przez dr. Wilfrieda Warrena, twórcę tej gałęzi psychiatrii w Wielkiej Brytanii. Maria Orwid szkoliła się także wtedy w zakresie psychoterapii grupowej pod kierunkiem dr. Boba Hobsona. Po powrocie do kraju założyła w Klinice oddział psychiatrii młodzieżowej, wykorzystując w nim zasady społeczności terapeutycznej i psychoterapii. Kolejnym etapem w terapii młodzieży z zaburzeniami psychicznymi stało się uwzględnienie pracy z rodzinami.
Maria Orwid, wspólnie z psycholożką dr Wandą Badurą-Madej, podjęła badania nad relacjami w rodzinach młodych pacjentów hospitalizowanych w oddziale. Wyniki tych badań stanowiły podstawę jej pracy habilitacyjnej „Sytuacja rodzinna młodzieży z zaburzeniami psychotycznymi niepsychotocznymi”. Składała ją dwukrotnie. Po raz pierwszy w 1971 r., następnie w 1975 r., aby ostatecznie zdać pomyślnie kolokwium habilitacyjne w roku 1976. Przyznano jej wtedy stopień naukowy docenta.
Warsztat naukowy psychiatry i metodologię pracy z rodzinami Maria Orwid poszerzała dalej w międzynarodowym gronie specjalistów pod kierunkiem Yrjö Alanena z uniwersytetu w Turku, korzystając ze stypendium Światowej Organizacji Zdrowia. Prof. Orwid założyła w 1978 r. pierwszą w Polsce Klinikę Psychiatrii Dzieci i Młodzieży, którą prowadziła aż do 2000 roku. Kierując kliniką otrzymała w 1989 r. tytuł naukowy profesora.
Orwid była współtwórczynią modelu pracy multiprofesjonalnych zespołów w psychiatrii oraz współautorką pierwszych prac o psychicznych skutkach wojennych przeżyć obozowych. Uczestniczyła w pracach Sekcji Naukowej Terapii Rodzin Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Polsko-Izraelskiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego. Była twórczynią projektu terapii dla ocalałych z Zagłady i drugiego pokolenia.
Pod koniec XX w. powróciła do badań nad następstwami traumy, gdy zajęła się m.in. późnymi efektami psychicznymi drugiej wojny światowej wśród Żydów i Romów. Wykładając psychiatrię oraz psychiatrię dzieci i młodzieży w programie studiów na Wydziale Lekarskim Collegium Medicum UJ, była też współautorką programu nauczania podyplomowego. Po 2000 r. kierowała programem szkolenia podyplomowego w krakowskiej Katedrze Psychiatrii.
Należąc do Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, uczestniczyła w zakładaniu Sekcji Naukowej Psychoterapii tego Towarzystwa. Była także współautorką programu szkolenia w psychoterapii oraz procedur uznawania kwalifikacji do jej samodzielnego stosowania, które Sekcja opracowała jako pierwsza w Polsce. Założyła też Sekcję Naukową Terapii Rodziny PTP i została jej pierwszą przewodniczącą. W uznaniu zasług Polskie Towarzystwo Psychiatryczne wyróżniło ją godnością członka honorowego.
Prof. Orwid była także honorową członkinią European Family Therapy Association. Była członkiem założycielem International Family Therapy. Aktywnie współpracowała z Deutsche Akademie für Psychoanalyse, była także wśród założycieli i członków zarządu Word Association for Dynamic Psychiatry. Zasługą Marii Orwid było również zorganizowanie w Krakowie Światowego Kongresu Terapii Rodzin w 1990 r. oraz Światowego Kongresu Psychiatrii Dynamicznej w 2005 roku. Wychowała wielu uczniów – następców, którzy kontynuują jej pracę.
Maria Orwid była również aktywną członkinią Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu i Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Gdy zrodził się pomysł reaktywacji ruchu B’nai B’rith w Polsce – w 2007 r. została członkinią-założycielką. Wspierała wiele inicjatyw charytatywnych i stawała po stronie dyskryminowanych, regularnie uczestniczyła w Marszach Tolerancji. Mimo ogromnego zaangażowania w pracę naukową i działalność charytatywną, znajdowała czas na intensywne życie towarzyskie w gronie intelektualno-artystycznej bohemy Krakowa, przyjaźniła się z artystami, należała do grona bywalców i przyjaciół „Piwnicy pod Baranami”.
Pewnego rodzaju podsumowania życia, w tym także kilku aspektów działalności naukowej, dokonała wydając w 2006 r. wspomnienia Przeżyć... i co dalej. Publikacja podzielona została na dwie części – wspomnienia z dzieciństwa i młodości oraz rozmowa o życiu dorosłym, przeprowadzona z nią przez Katarzynę Zimmerer i Krzysztofa Szwajcę[1.1].
Nagrobek Marii Orwid na cmentarzu żydowskiw przy ul. Miodowej w Krakowie: Baza nagrobków żydowskich: Maria Orwid (Pfeffer).
Jednym z ostatnich wyzwań były starania o pośmiertny tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Świata dla Teofili Kic, kobiety, która przechowywała Marię i jej matkę w swoim mieszkaniu w Przemyślu, w czasie, gdy uciekły z getta. Uroczystość nadania tytułu odbyła się 22 grudnia 2008 r. w Krakowie.
Zmarła na skutek choroby 9 lutego 2009 roku. Dwa dni później, 11 lutego, została pochowana na cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej w Krakowie. W pogrzebie uczestniczyli przedstawiciele środowiska akademickiego, społeczności żydowskiej, byli pacjenci prof. Orwid. Nie zabrakło reprezentacji społeczności romskiej, z którą profesor pracowała przez wiele lat.
Za swoją postawę i osiągnięcia otrzymała liczne nagrody – m.in. Krzyż Zasługi (04.10.1974) i Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (05.09.1984). 11 marca 1985 r. została jej przyznana Złota Odznaka „Za Pracę Społeczną dla Miasta Krakowa”. Ważną rolę w upamiętnieniu działalności prof. Orwid odegrała Krakowska Fundacja Rozwoju Psychoterapii, która powołana w 1991 r. jako pierwsza tego typu w Polsce. Jej celem jest promowanie psychoterapii, pomoc w kształceniu się w tej dziedzinie i rozwój terapii rodzin. Maria Orwid była przewodniczącą Rady Fundacji w okresie 1991–2009. Członkowie Fundacji postanowili nadać organizacji jej imię, jest ona zatem dziś hołdem dla jednej z najważniejszych postaci w rozwoju psychiatrii w Polsce.
dr Edyta Gawron
Bibliografia
- Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie CMUJ DSO, Maria Orwid 1954–2009, t. 1–
- Bomba J., Maria Orwid, „Psychiatria Polska” 2009, nr 2, ss. 253–256.
- Orwid M., Przeżyć... i co dalej, Kraków 2006.
- Orwid M., Psychiatryczne i społeczne następstwa pobytu w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka, Kraków 1962.
- Orwid M., Sytuacja rodzinna a powstawanie zaburzeń psychicznych u młodzieży dojrzewającej, Kraków 1975.
- Orwid M., Trauma, Kraków 2009.
Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.
