Etkin-Moszkowska Róża (24.12.1908, Warszawa – 16.01.1945, Warszawa) – wybitna pianistka, kameralistka i pedagożka.
Urodziła się w zamożnej rodzinie żydowskiej. Jej ojciec, Lejb Etkin (ok. 1863 – 22.11.1929) był kupcem, który przed I wojną światową prowadził kantor pośrednictwa handlowego przy ulicy Nowolipie 3; pod tym samym adresem mieszkała rodzina pianistki. O matka, Sarze Etkin z domu Milewskiej (1871–02.05.1924), . Macewy obydwojga rodziców zachowały się na Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie. Rodzina Lejba i Sary była wielodzietna. Poza Rożą, znamy imiona dwóch jej braci: Samuela, Józefa oraz trzech sióstr: Lidy (Lizy?), Felicji oraz Anny.
Wybitnie uzdolniona, zaczęła koncertować już w wieku dziewięciu lat, a jako jedenastolatka, w 1919 r., zdała egzamin do Wyższej Szkoły Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Trafiła do klasy profesora Michałowskiego, cenionego pianisty, kompozytora i pedagoga, wybitnego interpretatora dzieł Chopina. Studia musiała przerwać jednak z powodów materialnych. Bankructwo ojca, który prawdopodobnie w czasie rewolucji stracił wszystkie aktywa zdeponowane w bankach rosyjskich, zdeterminowała na kilka lat jej życie.
W 1923 r. w Krakowie wystąpiła z recitalem, który został bardzo dobrze przyjęty. Od tego momentu stale koncertowała, jak wspominała: „prawie we wszystkich większych miastach w Polsce”, w tym trzykrotnie w Warszawie. W 1924 r., wraz z orkiestrą Filharmonii Warszawskiej pod batutą Grzegorza Fitelberga, wykonała III koncert fortepianowy d-moll op. 30 Siergieja Rachmaninowa, niezwykle wymagający technicznie i uznawany za jeden z najtrudniejszych dla pianistów. Do Filharmonii wróciła dwa lata później, z Koncertem fortepianowym Es-dur nr 1 (S. 124) Ferenca Liszta i Koncertem fortepianowym d-moll (BWV 1052) Johanna Sebastiana Bacha. W recenzjach prasowych zwracano uwagę na wirtuozerską technikę i siłę wyrazu młodziutkiej pianistki, cechujące artystów dojrzałych. Jednocześnie kształciła się w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie, w klasie Zbigniewa Drzewieckiego, pianisty i pedagoga, jednego z inicjatorów Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego.
Dobra passa koncertowa nie dała Róży Etkin stabilizacji materialnej. Długotrwała choroba ojca i kosztowne leczenie, zmusiło młodą pianistkę do podjęcia pracy w warszawskim teatrze rewiowym „Perskie Oko”. Sytuacja materialna pogorszyła się jeszcze po śmierci matki w 1924 r.
W styczniu 1927 roku, dzięki wsparciu finansowym Henryka Rewkiewicza, dyrektora Monopolu Zapałczanego, melomana i członka Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, w Warszawie udało się zorganizować I Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina pod patronatem prezydenta Ignacego Mościckiego. Roża Etkin, jego najmłodsza uczestniczka, zdobyła III Nagrodę wysokości dwóch tysięcy złotych. Dzięki niej w maju 1927 r. wyjechała do Berlina. Zapisała się do Klindworth-Scharwenka-Konservatorium, jednej z najbardziej renomowanych na świecie uczelni muzycznych. Jej profesorem został ceniony pianista i pedagog Maurycy Mayer-Mahr, który do końca pobytu pianistki w Niemczech był oddanym propagatorem jej talentu. W Berlinie kształciła się także u austriackiego pianisty i kompozytora Artura (Aarona) Schnabla.
We wrześniu 1927 roku z sukcesem zadebiutowała w słynnej w sali im. Carla Bechsteina w Berlinie. Koszty koncertu pokrył Maurycy Mayer-Mahr. Recenzent „Musik”, niemiecki muzykolog i pianista Hugo Leichtenritt, entuzjastycznie pisał o wirtuozowskim wykonaniu i interpretacji utworów Szymanowskiego i .
Mimo odnoszonych sukcesów, nadal miała problemy finansowe, często pozostając bez środków do życia, o czym od stycznia 1928 r. informowała w korespondencji do żydowskiej organizacji charytatywnej B’nei B’rith w Krakowie
Na początku lat 30. XX w. swoje pianistyczne życie dzieliła między Berlin a Warszawę. Brała udział w audycjach muzycznych Polskiego Radia, wykładała w Wyższej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Jako pianistka była niezwykle wszechstronna. W jej repertuarze byli zarówno Bach i Scarlatti, jak Rachmaninow i Szymanowski.
W lutym 1939 r. wyszła za mąż za Ryszarda Moszkowskiego, architekta i rzeźbiarza. Para zamieszkała prawdopodobnie we własnym domu, przy ulicy Promyka na warszawskim Żoliborzu.
W czasie okupacji obydwoje z mężem pozostali na Żoliborzu. Tam też ukrywali się po upadku Powstania Warszawskiego. Zostali zamordowani w niejasnych okolicznościach 16 stycznia 1945 r., na dzień przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Warszawy.
Po wojnie, obydwoje jako zostali pośmiertnie odznaczeni. Róża – Srebrnym Krzyżem Zasługi zasłużonym na polu chwały.
Ewa Toniak
Bibliografia:
100 lat Filharmonii w Warszawie 1901–2001, studia pod redakcją Marii Bychawskiej i Henryka Schillera, Warszawa 2001.
Błaszczyk L.T., Żydzi w kulturze muzycznej ziem polskich XIX i XX wieku. Słownik Biograficzny, Warszawa 2014.
Dybowski S., Słownik pianistów polskich, Warszawa 2003.
Fuks M., Straty osobowe żydowskiego środowiska muzycznego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce Historycznego w Polsce” 1978 nr 3–4.
Korespondencja Roży Etkin z Związkiem Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych B’nei B’rith w Krakowie, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/557/0/2.11/194.
Kronika Międzynarodowych Konkursów Pianistycznych im. Fryderyka Chopina 1927-1995. Opracowanie I. Jarosz, B. Niewiarowska, T. Lewandowska, J. Zaremba, Warszawa-Gdańsk, 2000.
Methuen-Campbell J., Chopin Playing from the Composer to the Present Day, London 1981.
Prosnak J., Międzynarodowe Konkursy Pianistyczne imienia Fryderyka Chopina w Warszawie: 1927-1970, Warszawa 1970.
Rutowska M., Serwański E., Straty Osobowe polskiego środowiska muzycznego w latach 1939-1945, Warszawa 1977.
