Archeologia biblijna

Archeologia biblijna – dział archeologii starożytnego Bliskiego Wschodu, który zajmuje się zbieraniem i klasyfikacją danych archeol. z terenów związanych z dziejami opisanymi w Biblii. Na podstawie odnalezionych przedmiotów i tekstów stara się ona zrekonstruować życie codzienne ludzi epoki biblijnej w aspekcie społecznym, religijnym, stosunków międzyludzkich i kultury materialnej.

Początki tak rozumianej archeologi biblijnej sięgają XVIII w. Odczytanie pisma hieroglificznego przez J.F. Champolliona w 1822 r. i odcyfrowanie pisma klinowego przez Henryego Rawlinsona 1837 r. wzbudziło zainteresowanie starożytnym Bliskim Wschodem. Pierwsze wykopaliska archeologiczne na terenie Palestyny przeprowadził 1863 r. w północno-zachodniej Jerozolimie Félicien de Saulcy, odkrył on groby królewskie należące do perskiej królowej Heleny z Adiabeny. W 1865 powstał w Londynie Palestine Exploration Fund, który promował prace wykopaliskowe w Ziemi Świętej.

W 1866 Ch. Warren odkrył szyb prowadzący od źródła Gichon w dolinie Cedron do twierdzy Jebusytów, zidentyfikowany jako podziemne przejście, dzięki któremu Joab mógł zdobyć Jerozolimę dla Dawida (2. Księga Samuela). W 1890 W.F. Petrie, prowadząc prace w Tell el-Hesi w pobliżu Aszkelonu, zastosował ważną po dzień dzisiejszy metodę datowania poszczególnych warstw archeol. na podstawie zachowanej w nich ceramiki.

W 1892 r. powstała w Jerozolimie École Biblique prowadzona przez dominikanów, w 1920 r. przekształcona w École Biblique et Archéologique Française. Czołowymi archeologami tej szkoły byli L.-H. Vincent i R. de Vaux — świat. sławy asyriolog, kierownik wykopalisk w Tirsie (1946–64) i od 1952 w Kumran, gdzie odkryto ważne rękopisy o treści biblijnych i pozabiblijnych z II w. p.n.e. i I w. n.e.

W ich odczytaniu brał udział pol. uczony J.T. Milik. W 1895 utworzono American Schools of Oriental Research w Jerozolimie i Bagdadzie. Ich czołowym archeologiem był W.F. Albright, który prowadził prace wykopaliskowe w Gibei (1922), Betel (1927), Bet Sur (1931), a 1926–32 w Tell Bajt Mirsim na południe od Hebronu. Ważnym osiągnięciem a.b. były wykopaliska prowadzone 1952–58 w staroż. Jerycho (Tell es-Sultan) przez K. Kenyon, która udowodniła, że od 1500 do 800 p.n.e. miejscowość ta stanowiła niezamieszkaną ruinę, co postawiło biblistów przed poważnym problemem egzegetycznym (Księga Jozuego).

Wielki rozkwit a.b. nastąpił po powstaniu państwa Izrael 1948. Utworzono Israel Exploration Society koordynujące prace archeol. w Izraelu. Czołowym archeologiem izraelskim był Y. Yadin, który 1955–58 prowadził razem z Y. Aharoni, R. Amiran i J. Perrot wykopaliska w Chasor, a od 1960 prace badawcze w Engaddi i Masadzie. Archeologią związaną z czasami Nowego Testamentu zajmuje się Franciszkańska Kustodia Ziemi Świętej, która pod kierunkiem B. Bagattiego i przy współpracy S. Sallera, V. Corbo i in. franciszkanów prowadziła prace na Górze Nebo, w Betanii, na G. Oliwnej, w Nazarecie, Ein Kerem, Emaus i Betlejem.

Badania archeologiczne prowadzone na Bliskim Wschodzie pod kątem wydarzeń opisanych w Biblii okazały się zbyt wąskie. Miały one potwierdzić lub naświetlić hist. teksty biblijne. Jednakże zakres badań współczesnej archeologii jest o wiele szerszy. Dlatego w latach 70. pod wpływem archeologów amerykańskich powstała archeologia syro-palestyńska.

Główne założenia tej „nowej archeologii” to wielodyscyplinarność, specjalizacja, profesjonalizm i charakter świecki. Uznano, że każda wyróżniająca się forma kultury jest zależna od czynników ekon., które z kolei są uwarunkowane środowiskiem naturalnym. Takie czynniki, jak położenie geogr., klimat, dostępność surowców i zasobów naturalnych mają wpływ na kształtowanie się kultur. W ekipie archeologów znaleźli się geografowie, geomorfolodzy, klimatolodzy, paleobotanicy, historycy technologii i in. specjaliści. Stwierdzono, że kultura jest ludzką odpowiedzią na środowisko naturalne, uwarunkowaną czasem i przestrzenią. Jest układem adaptacyjnym obejmującym interakcję licznych subsystemów, jak ekonomia, związki pokrewieństwa i stosunki społeczne. W latach 70. i 80. wychodząc z takich założeń, badania prowadzili m.in.: W.G. Dever i R. Cohen — w górach centralnego Negewu, T.E. Levy — w wykopaliskach w Szikmim, R.T. Schaub — w Bab ed-Dra.

A.b. dostarczyła wielu cennych danych pozwalających lepiej zrozumieć teksty Pisma Świętego. Dzięki odkryciom w północnym Iraku tekstów klinowych zawierających opisy stworzenia świata i potopu lepiej zrozumiano zaplecze pojęciowe pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju. Wykopaliska w Nuzi i Mari dostarczyły materiału rzucającego wiele światła na czasy patriarchalne. Tekstom ugaryckim, egipskim i mezopotamskim historycy zawdzięczają pełniejszy obraz sytuacji Kanaanu zarówno z czasów patriarchalnych, jak i izraelskiego zasiedlania tej ziemi. Kodeksy babilońskie, asyryjskie i hetyckie dostarczają materiału porównawczego dla kodyfikacji prawa Mojżeszowego.

Królewskie roczniki Asyrii, kroniki babilońskie uzupełniają materiał hist. dotyczący królów Izraela i Judy. Teksty ugaryckie pozwalają na lepsze zrozumienie religii boga Baala propagowanej w Izraelu przez fenicką księżniczkę Jezabel. Podobnie mądrościowa literatura Egiptu i Mezopotamii naświetla materiał bibl. ksiąg mądrościowych. Odkrycie biblioteki kumrańskiej pozwoliło lepiej zrozumieć religijne tendencje judaizmu w epoce rodzącego się chrześcijaństwa.

Bibliografia

W.F. Albright Archeologia Palestyny, Warszawa 1964;
J.A. Thompson Biblia i archeologia, Warszawa 1965;
Archeologia Palestyny, red. L.W. Stefaniak, Poznań–Warszawa–Lublin 1966;
W.F. Albright Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Warszawa 1967;
J. Śliwa Archeologia starożytnego wschodu (Anatolia–Mezopotamia–Iran), Kraków 1981;
H. Muszyński, S. Mędala Archeologia Palestyny w zarysie, Pelplin 1984;
S. Gądecki Archeologia biblijna, Gniezno 1994.