Kultura muzyczna Żydów

Żydowska muzyka – kultura muzyczna Żydów. Najstarsze wzmianki o muzyce żydowskiej sięgają końca II tysiąclecia p.n.e.; są nieliczne i nie dają jej pełnego obrazu.

Pewnych informacji dostarcza ikonografia (m.in. malowidła staroegipskie) oraz Biblia, zwłaszcza Pięcioksiąg, Psalmy, Lamentacje, Pieśń nad Pieśniami. Z tych źródeł wiadomo, że dawni Żydzi (Hebrajczycy) dysponowali bogatym instrumentarium muzycznym (ponad 30 różnych instrumentów, m.in.: harfa, kitara, instrumenty dęte, bębenki, cymbały), dominowała jednak muzyka wokalna, oparta na skalach wąsko-zakresowych.

Muzykę żydowską kształtowała kultura religijna, uwidoczniły się w niej wpływy kultur Mezopotamii i Egiptu (tańce w świątyniach). W czasach Pierwszej Świątyni Jerozolimskiej uprawiano śpiew antyfonalny i responsorialny, przeważały psalmy (hymny, pieśni hołdownicze, błagalne, żałobne). Muzyka, zarówno instrumentalna, jak i wokalna, towarzyszyła obrzędom liturgicznym, uświetniała uroczystości dworskie (zwłaszcza za panowania Dawida i Salomona), obchody świąt narodowych i rodzinnych.

Po zburzeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej (70 r. n.e.) i wygnaniu Żydów z Jerozolimy obowiązywał zakaz uprawiania muzyki instrumentalnej; wskutek tego zaczęły się rozwijać nowe formy wokalnej muzyki synagogalnej, podlegające wpływom kultury muzycznej krajów diaspory. Zaznaczyły się wpływy greckie (skale heptatoniczne). Powstały nowe, nieco odmienne kręgi kultury żydowskiej, utworzone przez Żydów sefardyjskich, osiadłych w krajach arabskich i na Półwyspie Iberyjskim (Hiszpania), oraz przez Żydów aszkenazyjskich, osiadłych w Niemczech i w krajach Europy Wschodniej.

Na ziemiach polskich, w granicach dawnej Rzeczypospolitej, działali liczni kantorzy, będący zarazem kompozytorami lub autorami opracowań muzyki liturgicznej. W Polsce w okresie międzywojennym zyskali sławę m.in. kantorzy Wielkiej Synagogi na Tłomackiem w Warszawie: Gerszon Sirota, Mosze Kusewicki, Pinchas Szerman. Synagoga ta była synagogą reformowaną, w której kantorom towarzyszył 120-osobowy chór, zespół instrumentalny i organy (w synagogach ortodoksyjnych nadal obowiązuje zakaz akompaniamentu instrumentalnego).

Na pograniczu muzyki sakralnej i ludowej sytuuje się muzyka chasydów, mistycznego odłamu Żydów ortodoksyjnych; połączona ze śpiewem i tańcami ma charakter radosnej adoracji Boga. Teksty śpiewów pochodzą na ogół z Psalmów, ale też są tworzone doraźnie, w formie okolicznościowych kupletów, w języku jidysz lub w językach krajów diaspory. Muzyka chasydów jest zwykle anonimowa, powstawała i była wykonywana zwłaszcza podczas biesiad na dworach cadyków, świątobliwych, charyzmatycznych przywódców (w Polsce przed II wojną świat. było np. ok. 100 takich dworów), uświetniała także uroczystości rodzinne. Obecnie jest kultywowana w ośrodkach chasydów w Izraelu, Stanach Zjednoczonych i niektórych krajach Europy Zachodniej.

W żydowskiej muzyce ludowej poza elementami oryginalnymi dają się zauważyć wpływy muzyki narodów, wśród których Żydzi żyli. Dużą różnorodnością gatunków odznaczają się żydowskie pieśni historyczne, miłosne, rodzinne, dziecięce, rzemieślnicze, żołnierskie, kołysanki, pieśni z okresu II wojny światowej, zwłaszcza pieśni powstałe w gettach. Żydowska pieśń ludowa była tworzona na ogół przez twórców anonimowych; jednym z twórców znanych z nazwiska jest krakowski stolarz, Mordechaj Gebirtig (właśc. Bertig, 1877–1942). Muzykę ludową wykonywały kapele klezmerskie (hebr. klej zemer – instrumenty muzyczne), do II wojny światowej liczne też na ziemiach polskich. Na ich instrumentarium składały się najczęściej skrzypce, klarnet, cymbały i bęben. Melodie klezmerskie pozostawały pod silnym wpływem miejscowej muzyki ludowej. W centralnej Polsce klezmerzy adaptowali melodie mazurów, kujawiaków, zawsze jednak były one dostosowywane do żydowskich tradycji melodycznych i interpretacyjnych. Cieszące się uznaniem zespoły klezmerów grywały na weselach chłopskich, były zapraszane na dwory szlacheckie. Wirtuozi, np. Michał Józef Guzikow (1806–1837), Mordko Fajerman (1810–1880), zdobyli sławę europejską.

Elementy muzyki żydowskiej, zarówno synagogalnej, jak i ludowej, były wprowadzane do muzyki artystycznej, zwłaszcza przez kompozytorów pochodzenia żydowskiego, m.in.: Ernesta Blocha, Mario Castelnuovo-Tedesco, P. Dessaua, A. Schönberga. Do popularyzacji ludowej muzyki żydowskiej przyczynił się musical Skrzypek na dachu J. Bocka i J. Steina. W muzyce światowej wybitną rolę odegrali kompozytorzy pochodzenia żydowskiego, m.in.: Jakob Ludwig Felix Mendelssohn-Bartholdy, Gustav Mahler, A. Schönberg, Alexandre Tansman, Giacomo Meyerbeer, Jacques Offenbach, także liczni dyrygenci i muzycy wirtuozi.

W muzyce polskiej XIX w. zapisali się wybitnie tacy muzycy pochodzenia żydowskiego, jak: skrzypek i kompozytor Henryk Wieniawski, autorzy oper i baletów Adam Münchheimer i Ludwik Grossman (1835–1915), który tworzył opery (Rybak z Palermo i Duch wojewody), utwory orkiestrowe i pieśni, a także Dawid Ajzensztadt (1890–1942) który komponował, dyrygował chórem Wielkiej Synagogi Templum w Warszawie i Chórem im. Ludwika Grossmana, był również autorem muzyki do dramatu Golem Halpera Leiwika (1928).

Spośród działających w XX w. wybitnych dyrygentów, takich jak: Zdzisław Aleksander Birnbaum, Grzegorz Fitelberg (1879–1953), Paweł Klecki, Artur Rodziński, Ignacy Neumark, Zdzisław Górzyński, Robert Satanowski, wielu zyskało światową sławę, przyczyniając się jednocześnie do popularyzacji muzyki polskiej w świecie.

Podobną rolę odegrali słynni wirtuozi — skrzypkowie, m.in.: Bronisław Huberman, Roman Totenberg, Henryk Szeryng, Ida Haendel, Bronisław Gimpel, Eli (1885–1940) i Paweł (1887–1934) Kochańscy, Henryk Szeryng (1918–1988) a z pianistów m.in.: Artur Rubinstein, Ignacy Friedman, Maurycy Rosenthal, Bolesław Kon, Leopold Godowski, Mieczysław Horszowski, Stefan Askenaze, Moritz Moszkowski (1854–1925).oraz klawesynistka Wanda Landowska i wiolonczelista Izydor Lewak (1870–1942).

Bujny rozwój teatru żydowskiego przyczynił się do powstania odrębnego gatunku żydowskiej muzyki lekkiej, wodewilowej, naśladującej melodie operetkowe. Uznanym kompozytorem takiej muzyki był m.in. Gustaw Adolf Sonnenfeld (1837–1914), prowadzący orkiestrę w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie.

W okresie międzywojennym żydowscy twórcy wnieśli duży wkład do polskiej muzyki rozrywkowej. Zaczęła kształtować się jej specyficznie żydowska odmiana, łącząca motywy tradycyjne z elementami jazzu, muzyki rewiowej, a nawet muzycznej awangardy. Przedwojenne przeboje tworzyli m.in. Zygmunt Białostocki (autor szlagieru Rebeka, w latach 70. XX w. wykonywanego przez Ewę Demarczyk), Henryk Gold, Artur Gold, Jerzy Petersburski, Ady Rosner, Alfred Schütz (autor piosenki Czerwone maki na Monte Cassino), Fanny Gordon oraz Jerzy Petersburski. Do dziś wykonywane są piosenki kabaretowe i filmowe Henryka Warsa, który po wojnie tworzył muzykę do hollywoodzkich filmów. Popularnością cieszyła się orkiestra Henryka Golda oraz jazzband Freda Melodysty. Pionierem przemysłu gramofonowego był Juliusz Feigenbaum, założyciel fabryki Syrena Rekord.

Wśród muzykologów i krytyków muzycznych znane były nazwiska Zofii Lissy, Alicji Simon, Maksymiliana Centnerszwera, Mateusza Glińskiego, Józefa Władysława Reissa, Aleksandra Rajchmana — inicjatora i współtwórcy Filharmonii w Warszawie (1901).