Warszawa [jid.: Warsze, Warsza, Warszoj] – miasto, stolica Polski

Początki osadnictwa żydowskiego w Warszawie datowane są na XIII/XIV w. W 1. poł. XV w. istniała ul. Żydowska, synagoga i cmentarz.

Z 1483 r. pochodzi pierwsza informacja o wypędzeniu Żydów z miasta. W 1527 r. Zygmunt I Stary potwierdził dla Warszawy przywilej de non tolerandis Judaeis, nadany jeszcze przez książąt mazowieckich. Od tego czasu wyznawcy judaizmu zamieszkiwali w Warszawie nielegalnie lub w tzw. jurydykach (tereny prywatne należące do magnatów, nie podlegające magistratowi), np. na Pociejowie czy Marywilu. Mogli natomiast przebywać w mieście podczas obrad sejmowych oraz uczestniczyć w targach i jarmarkach.

W 1765 r. w Warszawie mieszkało ok. 2,5 tys. Żydów. Ich liczba wzrosła znacznie, kiedy uchwałą sejmową z 1775 r. uzyskali prawo do handlu, propinacji oraz zamieszkiwania na Pradze. W 1780 król Stanisław August Poniatowski, na prośbę Szmula Zbytkowera, zezwolił na założenie cmentarza żydowskiego (na Bródnie); w tym samym roku wyraził zgodę na osadzenie Żydów w Golędzinowie, sąsiadującym z Pragą. Dzięki temu Praga pod koniec XVIII i na początku XIX w. stała się centrum życia żydowskiego z synagogami, cmentarzem, szkołą. Powstała tam gmina, która mimo rzezi dokonanej przez A. Suworowa w 1794 rozwijała się szybko (w 1796 liczyła ok. 1,5 tys. osób).

W 1792 r. w całej Warszawie mieszkało 6666 osób wyznania mojżeszowego (8,3% ogółu mieszkańców), zaś w 1810 – 14 061 osób (18,1%). Przyrost ten spowodowany był przejęciem miasta przez władze pruskir, które pozwoliły zalegalizować pobyt wszystkim Żydom, którzy mieszkali w Warszawie w 1796 r. Byli oni obowiązani do opłacania rocznej daniny za prawo pobytu, zamienionej później na “biletowe” (status prawny ludności żydowskiej). W 1807 wydano pierwsze zarządzenie rugujące Żydów z reprezentacyjnych dzielnic i ulic, podtrzymane i rozszerzone przez władze Księstwa Warszawskiego (marzec 1809) oraz władze rosyjskie. Żydzi mieszkali na terenach, które określano terminem “rewir żydowski”, a pod koniec XIX w. zaczęto nazywać “dzielnicą północną”. Mimo ograniczeń, zniesionych dopiero w 1862 (emancypacja), liczba żydowskich mieszkańców miasta stale wzrastała: w 1865 wynosiła 77,2 tys. osób (31,7% ogółu mieszkańców), w 1900 – 249,9 tys. (36,4%).

W poł. XIX w. Warszawa stała się największym skupiskiem i jednym z ważniejszych centrów żydowskiego życia kulturalnego i religijnego, zarówno dla przedstawicieli ortodoksji, jak i zwolenników asymilacji. O specyfice tego centrum świadczyć może wykształcenie się w ciągu XIX w. odrębnej warszawskiej gwary języka jidysz. Swoje siedziby mieli tu chasydzi z Góry Kalwarii, chasydzi z Warki i in. Zbudowano liczne synagogi, domy modlitwy, łaźnie, powstały dwa duże cmentarze (na Bródnie i przy ul. Okopowej, założony w 1806). Otwarto pierwsze synagogi postępowe, działały Szpital Starozakonnych, tradycyjne i unowocześnione szkoły religijne oraz prowadzące naukę przedmiotów świeckich.

Warszawa była głównym ośrodkiem drukarstwa żydowskiego w XIX w. Wychodziła prasa asymilatorska (“Jutrzenka”, “Izraelita”) oraz pierwsza gazeta w języku jidysz “Warszojer Jidisze Cajtung” (Warszawska Gazeta Żydowska, 1867–68). Żydzi byli twórcami literatury, teatru (w językach polskim i jidysz), muzyki i sztuk plastycznych. Warszawscy plutokraci pochodzenia żydowskiego objęli mecenatem wielu twórców, wspomagali również uczonych (J.G. Bloch, L. Kronenberg, H. Wawelberg). Na przełomie XIX i XX w. wykrystalizowały się podstawowe nurty polityczne. W czasie rewolucji 1905 rozwinął się ruch robotniczy, wspólnie działały Bund i Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej, organizując demonstracje, strajki oraz zamachy bombowe, później zaś – zaczątki związków zawodowych.

W Polsce niepodległej, mimo przyrostu bezwzględnego, udział ludności żydowskiej w ogólnej strukturze wyznaniowej Warszawy spadał: w 1918 było 320 tys. Żydów (42,2% ogółu mieszkańców), w 1921 – 310,3 tys. (33,1%), w 1931 – 352,6 tys. (30,1%), w 1938 – 368,4 tys. (29,1%), do czego przyczynił się większy napływ ludności nieżydowskiej. Warszawa stanowiła nadal największy ośrodek żydowskiego życia kulturalnego, gospodarczego i politycznego w Europie. Tu ukazywała się większość wydawnictw (36,2% wszystkich czasopism żydowskich i druków nieperiodycznych wydawanych w Polsce); działały teatry żydowskie (Eldorado, Bagatela, Ermitage, Centralny, Nowości, Elizeum i in.), słynne chóry (np. Chór Wielkiej Synagogi na Tłomackiem pod dyrekcją D. Ajzensztadta czy Chór Grossera, założony przez działaczy partii Bund). Funkcjonowało Żydowskie Towarzystwo Muzyczne, zespoły amatorskie i zawodowe, prowadzono kursy muzyczne; tu pod opieką Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych tworzyli artyści żydowscy, malarze i rzeźbiarze. Warszawa stanowiła również ważny ośrodek żydowskiego życia naukowego i szkolnictwa; większość central szkolnych ulokowana była w Warszawie, a od 1928 prowadził nauczanie Instytut Nauk Judaistycznych.

Większość partii i ugrupowań przeniosła po 1918 swoje siedziby do Warszawy. W stolicy mieściły się ekspozytury światowych organizacji charytatywnych, samopomocowych i emigracyjnych (B’nai B’rith, Joint). Kres bogactwu żydowskiej kultury w Warszawie położył wybuch II wojny światowej i okupacja niemiecka. Począwszy od września 1939 rozpoczęły się systematyczne represje wobec Żydów. We wrześniu 1940 utworzono największe na ziemiach pol. getto (w 1940 stłoczono w nim 360 tys. osób, w 1941 – 450 tys.), odgrodzone murem od reszty miasta. Na czele Judenratu stanął A. Czerniaków. Mimo głodu, chorób i wysokiej śmiertelności partie polityczne kontynuowały działalność w konspiracji, organizując opór cywilny. W getcie toczyło się życie kulturalne (koncerty, teatry, wystawy), prowadzono tajne nauczanie, wydawano prasę podziemną. Naukowcy żydowscy starali się kontynuować badania, założone zostało archiwum getta (E. Ringelblum).

Od lipca 1942, gdy rozpoczęły się deportacje do obozów zagłady, organizacje młodzieżowe zaczęły przygotowania do powstania. Wybuchło ono 19 IV 1943 i było pierwszym zbrojnym wystąpieniem przeciwko hitlerowcom w okupowanej Europie. Po jego zdławieniu, 16 V Niemcy wysadzili gmach Wielkiej Synagogi Templum na Tłomackiem. Likwidacja getta trwała jeszcze do sierpnia. Wielu Żydów ukrywało się po “aryjskiej stronie”, niektórzy nie opuścili miasta po upadku powstania warszawskiego i ukrywając się w ruinach doczekali wyzwolenia. 

Od 1947 r. Warszawa stała się administracyjnym centrum odradzającego się życia żydowskiego, ale ośrodki kultury mieściły się w Łodzi i na Dolnym Śląsku. Fale emigracji (1946, 1949, 1956–57), polityka przymusu asymilacyjnego i represje komunistycznych władz spowodowały, że stolica nie odgrywała po wojnie roli najważniejszego centrum życia żydowkiego. Zamarło ono jednak dopiero po kampanii antysemickiej w 1968 (marzec 1968). Obecnie w Warszawie działa jedna synagoga, koszerna stołówka, jatka koszerna, Państwowy Teatr Żydowski im. E.R. Kamińskiej, Żydowski Instytut Historyczny (ŻIH). Stolica jest siedzibą władz organizacji żydowskich, takich jak Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, Fundacja im. Ronalda S. Laudera, Związek Gmin Żydowskich w Polsce oraz Joint.

Działa także Związek Studentów Żydów, klub sportowy. Wydawane są cztery pisma: “Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, “Dos Jidisze Wort – Słowo Żydowskie”, “Jidełe” [jid. Żydek] i “Midrasz”. Spośród niewielu ocalonych budynków i zabytków żydowskich najważniejsze to cmentarz żydowski przy ul. Okopowej (dawniej Gęsia), zdewastowany już po wojnie cmentarz na Bródnie, budynek Biblioteki Judaistycznej Instytutu Nauk Judaistycznych (obecnie siedziba ŻIH), synagoga Nożyków z początku XX w. przy ul. Twardej, dom studencki Stowarzyszenia “Auxilium Academicum Judaicum” i gmach szkoły rzemiosł Żydowskiej Gminy Wyznaniowej (obecnie siedziba teatru “Baj”) na Pradze.

Gabriela Zalewska