„Wypędzeni”, niem. Vertriebene – termin, którym w Niemczech określa się ludność niemiecką zmuszoną w wyniku klęski III Rzeszy w II wojnie światowej do opuszczenia terytoriów położonych na wschód od linii Odry–Nysy Łużyckiej oraz krajów południowo-wschodniej Europy. Wypędzeni z Ojczyzny, niemieccy Heimatvertriebene;

Liczba „w.” 1944–50 wg źródeł niemieckich sięgała 12–15 mln; wymuszone migracje ludności niemieckiej objęły: 1) nakazaną przez władze III Rzeszy ewakuację oraz żywiołową ucieczkę przed zbliżającym się frontem wschodnim; 2) wysiedlenia ludności niemieckej, przeprowadzone przed konferencją w Poczdamie w prowincjach wschodnich Niemiec; 3) wysiedlenia i przesiedlenia ludności niemieckej z byłych Prus Wschodnich, Pomorza Wschodniego, wschodniej Brandenburgii, Śląska — włączonych do Polski i ZSRR oraz z innych terenów Europy na podstawie postanowień konferencji poczdamskiej; 4) migracje ludności niemieckiej pozostawionej na ojczystych terenach (jako tzw. autochtonów), wyjeżdżającej jednak do Niemiec w celu połączenia się z rodzinami, własną wspólnotą narodową, z powodu pogorszenia się warunków życia itd.

Według polskich obliczeń (zbliżonych do niemieckich) wysiedleniami w powojennych granicach Polski objęto: 1945 ok. 800 tysięcy osób (w tym ok. 250 tysięcy przed konferencją poczdamską oraz 550 tysięcy po niej), II 1946–XI 1947 (w ramach tzw. operacji Swallow, ‘jaskółka’) ponad 3 mln, 1948–50 ok. 200 tysięcy — łącznie ok. 3,5–4,0 mln osób. Ponadto 1950–80 wyjechało ok. 600 tysięcy tzw. późnych wysiedleńców (Spätaussiedler).

Pomimo zakończenia sporu terytorialnego (traktat graniczny z 14 XI 1990) kwestia „w.” nadal pozostaje sporna, poczynając od stosowanej terminologii — w Polsce nie używa się określenia „wypędzeni” (które kojarzy się z zimnowojenną konfrontacją), lecz „przesiedleńcy” lub „wysiedleńcy” (tak samo nazywano m.in. Polaków wysiedlanych przez władze niemieckie). Wysiedlenie Niemców jest w Polsce ujmowane jako konsekwencja procesu historycznego obejmującego: agresję III Rzeszy 1939, rozbiór Polski przez Niemcy i ZSRR, wysiedlenia ludności polskiej przez obu zaborców, antypolskiej działalność mniejszości niemieckiej podczas kampanii wrześniowej 1939, zbrodniczą politykę Niemiec w okupowanej Polsce 1939–45, przesunięcia terytorialne państwa polskiego 1945.

Według interpretacji niemieckiej „w.” to kategoria głównie prawna i społeczna, podlegająca dziedziczeniu (status „w.” wraz z „prawem do ojczyzny”), a jednocześnie moralno-wartościująca; „w.” padli ofiarą bezprawia oraz zbrodni (RFN nie uznaje postanowień poczdamskich jako wiążącego dokumentu prawnomiędzynarodowego, ponadto kwestionuje, iż to mocarstwa zadecydowały o wysiedleniach); dlatego w Niemczech nie ustało dawne prawo własności na ziemiach Rzeszy włączonych do Polski — z deklaracji Komisji Praw Człowieka z 1998 wynika prawo „w.” i ich potomków do powrotu, odzyskania utraconej własności i uzyskania odszkodowania. Niemcy są skłonni obarczać odpowiedzialnością za los „w.” wyłącznie państwa wysiedlające i oddzielać kwestię wysiedleń od poczynań Niemców do 1945.

W Polsce z reguły unikano rozpatrywania historii „w.” w kategoriach polskich odpowiedzialności i winy; nowe spojrzenie zapoczątkowało orędzie biskupów polskich (XI 1965) do biskupów niemieckich z przesłaniem „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”, pogłębiła je polityka pojednania po 1989; zmiany oceny moralnej wysiedlania prowadzą do uznania wyrządzonego zła i tragedii „w.”, rodzą poczucie współodpowiedzialności za ludzkie cierpienie, wywołane m.in. represjami i odwetami.

Uznając, że „w.” doznali krzywd, Polacy na ogół nie godzą się z kwalifikowaniem wysiedleń 1945–50 jako bezprawia. Kontrowersje wzbudza podawana w RFN liczba 2 mln ofiar śmiertelnych wśród „w.”; została ona krytycznie zweryfikowana przez historyków, prowadzących polsko-niemiecki program badań historii „w.”; za najbliższe prawdzie uznaje się szacunki niemieckiego Archiwum Federalnego z 1974, mówiące o ponad 400 tysięcy ofiar śmiertelnych na ziemiach wcielonych do Polski i ZSRR (bez ofiar ewakuacji i ucieczek w okresie przed przejęciem tych ziem przez oba państwa), z czego ok. 200 tysięcy padło ofiarą deportacji do ZSRR, ponad 60 tysięcy zmarło w obozach polskich, ponad 40 tysięcy w obozach sowieckich; ok. 120 tysięcy osób to ofiary śmiertelne różnego rodzaju zbrodni na ludności cywilnej, popełnionych głównie przez żołnierzy Armii Czerwonej.

Na przełomie XX i XXI w. kontrowersje wokół „w.” powróciły z nową siłą, zintensyfikowane przemianami tożsamości narodowej Niemców, wzrostem roli politycznej Związku Wypędzonych, zgłaszaniem przez część środowisk „w.” gotowości prawnego dochodzenia zwrotu utraconych nieruchomości, inicjatywą stworzenia tzw. centrum przeciwko wypędzeniom jako szczególnej formy upamiętnienia „w.”, a także obawami społeczeństwa polskiego, że centrum będzie podważać prawdę historyczną o II wojnie światowej i godzić w Polskę.

Źródła

• P. Madajczyk, Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945–1948, Warszawa 1996;
• B. Nitschke, Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949, Zielona Góra 1999;
• Niemcy w Polsce 1945–1950. Wybór dokumentów, red. W. Borodziej, H. Lemberg, t. 1–4, Warszawa 2000–01;
• P. Madajczyk, Niemcy polscy 1944–1989, Warszawa 2001.Edmund Dmitrów

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.