Żydzi – początkowo nazwa członków plemienia Judy, należącego do wspólnoty plemiennej pochodzenia semickiego (12 plemion izraelskich), potem zamieszkującego staroż. Judę, stopniowo rozszerzona na wszystkich wyznawców judaizmu. Nazwa Ż. wywodzi się od hebrajskich Jehudi [‘Judejczyk’] i została stopniowo rozszerzona na wszystkich wyznawców judaizmu. Wskutek wielokrotnych migracji nastąpiło przemieszanie się Ż. z ludnością krajów osiedlenia, co doprowadziło do powstania wśród nich kilku grup etniczno-kulturowych, z których najważniejsze tworzyli Sefardyjczycy i Aszkenazyjczycy; gł. czynnikiem spajającym społeczności żydowskie i pozwalającym jej zachować odrębną tożsamość (zwłaszcza w warunkach diaspory) była religia.

Dzieje Ż. były związane pierwotnie z obszarem Palestyny, dokąd przybyli w XIII w. p.n.e., tworząc w XI w. p.n.e. królestwo Izraela (Izrael starożytny); rozwój zawdzięczało ono królom: Dawidowi (jego panowanie tradycja żydowska uznaje za złoty wiek w historii narodu) oraz Salomonowi (zbudował Pierwszą Świątynię Jerozolimską), po którego śmierci (ok. 922 p.n.e.) konflikty międzyplemienne doprowadziły do rozpadu królestwa na część północną (Izrael) i południową (Juda). W VIII w. p.n.e. Izrael został podbity przez Asyrię, natomiast Judę w VI w. p.n.e. zniszczyła Babilonia, a ludność wysiedlono (babilońska niewola); po upadku państwa babilońskiego Palestyna weszła w skład imperium perskiego, a w IV w. p.n.e. — monarchii Aleksandra III Wielkiego. W II w. p.n.e. zamieszkane przez Ż. obszary Palestyny uzyskały niepodległość (rządy Machabeuszy), od 63 r. p.n.e. podlegały Rzymowi jako państwo sprzymierzone, a w 6 r. n.e. stały się rzymską prowincją (Judea); w tym okresie w Palestynie żyło ok. 2,5 mln Ż., w innych krajach ok. 5,5 mln. Wśród wyznawców judaizmu pojawiły się wówczas różne nurty rel., m.in. esseńczycy, faryzeusze, saduceusze; grupa uczniów Jezusa z Nazaretu dała początek chrześcijaństwu. Panowanie Rzymian wywoływało protesty ludności żydowskiej, która dwukrotnie wystąpiła przeciw obcej władzy; Rzymianie, tłumiąc powstanie 66–73 r., zburzyli Świątynię Jerozolimską (co spowodowało przekształcenie judaizmu, m.in. zanik hierarchii kapłańskiej), a po klęsce kolejnego powstania 132–135 prawie całą ludność żydowską wygnali z Judei.

W okresie trwającego odtąd „wielkiego rozproszenia”, zw. też diasporą (hebrajski galut), życie Ż. rozwijało się w różnych krajach Bliskiego Wschodu i basenu M. Śródziemnego w utworzonych przez nich (lub istniejących przedtem) koloniach; w codziennej egzystencji decydującego znaczenia nabrały sprawy religii, jako wyróżnika odrębności Ż., rosła też rola duchowych przywódców tej społeczności i znawców halachy, tj. prawa rel. (rabin). Centrum życia umysłowego stała się w V w. gmina w dawnej Babilonii, gdzie powstała jedna z wersji Talmudu, tzw. Talmud babiloński — zbiór zawierający spisane (pierwotnie przekazywane ustnie) rozważania, komentarze, dyskusje i opowieści wyjaśniające doktrynę rel.-prawną judaizmu.

Status polityczny Ż. w krajach muzułmańskich został uregulowany edyktem kalifa Umara I (637), który uznawał ich za tolerowanych niewiernych (podobnie jak chrześcijan); w niektórych rejonach pod panowaniem islamu Ż. znaleźli dogodne warunki do rozwijania różnych form aktywności społ. i zawodowej, co spowodowało odrodzenie kultury żydowskiej. W państwach chrześc. we wczesnym średniowieczu ich sytuacja przedstawiała się na ogół pomyślnie, mieli jednak utrudniony dostęp do posiadania ziemi, zajmowali się więc gł. handlem, ułatwiając wymianę między Zachodem a Wschodem; wobec potępienia przez Kościół katol. pożyczek na procent, domeną Ż. stała się lichwa. Władcy świeccy przeważnie doceniali ekon. działalność Ż. i zapewniali im opiekę; zmiany następowały od końca XI w., gdy w okresie wypraw krzyżowych nasilił się fanatyzm rel.; na szerszą skalę antyżydowskie wystąpienia pojawiły się m.in. w trakcie przygotowań do kolejnych krucjat (pod hasłami zwalczania „morderców Chrystusa”), oraz w czasie zarazy 1348–51 (Ż. pomawiano o zatruwanie studzien); do wzrostu nastrojów antyżydowskich przyczyniła się działalność inkwizycji (oskarżanie Ż. o znieważanie religii katol., mordy rytualne itp.), miały one również podtekst ekon. (reakcja na działalność żydowskich lichwiarzy, rywalizacja w handlu); prześladowaniom towarzyszyło wprowadzanie ograniczeń prawnych (m.in. nakazy zamieszkiwania w wyodrębnionych gettach i noszenia strojów odróżniających Ż. od chrześcijan, nadawanie miastom przywileju De non tolerandis Judaeis — prawa usuwania Ż. poza mury miasta). W XIII–XV w. Ż. zostali wygnani z Anglii (1290), Francji (1306 i 1394), Hiszpanii (1492), Portugalii (1496–97), a także z niektórych księstw niem.; gł. miejscem ich zamieszkania stała się Polska i imperium osmańskie; u schyłku średniowiecza Ż. zostali zepchnięci do duchowego i fiz. getta i przestali brać udział w kult. i ekon. rozwoju zachodniej Europy; społeczność żydowska skupiła się na problemach własnego życia, tworząc tolerowane przez państwo formy samorządu (rządzące się własnymi prawami gminy miały m.in. w swej gestii kwestie podatków, opieki społ., szkolnictwa i części sądownictwa).

W czasie reformacji Ż. stali się obiektem ataków zarówno luteran, jak i kalwinów; w okresie kontrreformacji Paweł IV upowszechnił (1555) system gett w miastach papieskich, uznając judaizm za śmiertelne zagrożenie dla chrześcijaństwa. Korzystniej przedstawiała się sytuacja Ż. orientalnych oraz Ż. w środkowej i wschodniej Europie. Na pocz. XVI w. wzrosło ich znaczenie w życiu gosp. ziem pol., litew. i ukr.; Ż. polscy zaczęli zajmować przodującą pozycję wśród Aszkenazyjczyków; w XVII w. kryzys polit. i gosp., towarzyszące mu prześladowania i pogromy zahamowały jednak ten proces; pojawiły się także ruchy rel. nawiązujące do tradycji Zoharu: sabataizm, ruch frankistów, później chasydyzm. Powolna poprawa położenia Ż. nastąpiła w XVIII w., co wiązało się m.in. z przekształceniami gosp. o charakterze kapitalist. i oddziaływaniem idei oświecenia; kolejne państwa zaczęły znosić ograniczenia wobec Ż. (m.in. 1786 Szwecja, 1787 USA); część społeczeństwa żydowskiego w XVIII w. (zachodnia i środkowa Europa), inicjując ruch asymilacyjny, zdecydowała się uczestniczyć w życiu kult. krajów osiedlenia (haskala). Natomiast dotychczasową sytuację w środkowej Europie zmieniły rozbiory Polski, gdyż monarchie do tego czasu tolerujące jedynie zamożnych Ż. (Austria, Prusy) lub nie zezwalające na ich pobyt (Rosja), anektowały ziemie ze stosunkowo znacznym odsetkiem ludności żydowskiej.

Rewolucja fr. 1789–99, a następnie kodyfikacje napoleońskie, przyczyniły się do upowszechnienia idei równouprawnienia Ż., którzy w XIX w. w środkowej i zachodniej Europie otrzymali pełnię praw obywatelskich (Francja 1791, Belgia 1830, Włochy 1870, Niemcy 1871, Szwajcaria 1874); wyemancypowani Ż. stanowili jednak niewielki odsetek ich społeczności. W XIX w. w Europie żyło ok. 7 mln Ż., a w Azji i Afryce ok. 750 tysięcy. Większość ludności żydowskiej, która znalazła się w Rosji (gdzie Ż. mogli zamieszkiwać jedynie w tzw. strefie osiedlenia) i Rumunii podlegała nadal dyskryminacji prawnej i prześladowaniom (pogromy, 2); przyczyniło się to do emigracji (od 1881) Ż., którzy wyjeżdżali gł. do Stanów Zjedn. (społeczność żydowska wzrosła tam z 250 tys. w 1879 do ponad 3 mln w okresie I wojny świat.), a także do Palestyny.

W zachodniej Europie emancypacja znacznej części ludności żydowskiej szła w parze z konwersją rel. i asymilacją nar.-kult.; we wschodniej i środkowej Europie dominowali gł. zwolennicy judaizmu, spierający się m.in. o kwestię wyboru języka (jidysz, hebrajski czy język kraju osiedlenia), w jakim rozwijająca się tutaj bujnie w XIX w. kultura żydowska miała wyrażać swe istnienie. W 2. poł. XIX w. działaniom na rzecz równouprawnienia i wzrastającemu udziałowi Ż. w życiu polit. (zwłaszcza w wyborach do lokalnych samorządów i parlamentów) towarzyszyło kształtowanie się programów polit. i — na ziemiach podzielonej Polski — żydowskiej ideologii nar., które znalazły swój wyraz w powstaniu partii Bund (nielegalnej w państwie ros.), ruchu syjonizmu i innych. Aktywizacji Ż. i ich nasilającej się obecności w życiu polit., kult. i nauk. towarzyszył rozwój antysemityzmu.

I wojna świat. dotkliwie zakłóciła egzystencję Ż.; setki tysięcy z nich zostały przesiedlone przez władze ros., inni (w zaborze austriackim) uciekali na zachód przed ofensywą wojsk carskich, pod okupacją niem. wielu Ż. powołano do przymusowej pracy w Niemczech; 1917–20 stali się oni obiektem krwawych prześladowań na ogarniętych działaniami wojennymi ziemiach ukr., pol. i białoruskich (na Ukrainie 1919 zamordowano ok. 70 tysięcy Ż.). Po zwycięstwie rewolucji październikowej 1917 Ż. w Rosji uzyskali równouprawnienie, a 1934 władze sowieckie ustanowiły w południowo-zachodniej części Kraju Chabarowskiego Żydowski Obwód Autonomiczny; otrzymane prawa nie dotyczyły jednak praktykowania religii oraz swobody wyrażania aspiracji narodowych. Ż. uchodzili za zwolenników komunizmu; argumentem na rzecz tej opinii był udział działaczy pochodzenia żydowskiego w grupie przywódców rewolucji ros., a następnie w aparacie władzy ZSRR, choć ewolucja stosunków w okresie rządów J. Stalina prowadziła z czasem do dyskryminacji, a nawet prześladowań antysemickich.

Pod wrażeniem narastania nastrojów nacjonalistycznych we wschodniej i środkowej Europie reprezentacja żydowska na konferencji pokojowej w Paryżu (1919) przeforsowała projekt międzynar. ochrony praw mniejszości nar., co nie zapobiegło aktom dyskryminacji i pogromom Ż. (m.in. w Polsce i Rumunii).

W 1917 ruch syjonistyczny uzyskał od Wielkiej Brytanii obietnicę utworzenia w Palestynie „żydowskiej siedziby narodowej” (Balfoura deklaracja), co spowodowało powolny napływ na ten obszar imigrantów żydowskich z Europy; do 1939 do Palestyny przybyło ich ok. 500 tys. (wobec ogólnej liczby Ż. wynoszącej wówczas ok. 18 mln). Osadnictwo żydowskie i projekty polit. ruchu syjonistycznego kolidowały z ambicjami elit arabskich i upowszechnianiem się ideologii nar. wśród Arabów palestyńskich, wskutek czego Palestyna była od 1929 terenem coraz częstszych konfliktów arabsko-żydowskich.

Od 1933 gł. źródłem rasistowskiego antysemityzmu w Europie stała się III Rzesza, w której Ż., w większości zasymilowani, stanowili ok. 0,6% ludności kraju; za przykładem lub pod naciskiem Niemiec ustawy antyżydowskie wprowadzono również m.in. w Rumunii (1937), we Włoszech (1938), na Węgrzech (1938), w Słowacji (1940); Niemcy wprowadzili też ustawy antyżydowskie w Austrii po Anschlussie (1938) i w Protektoracie Czech i Moraw (1939); pełnię swych zbrodniczych zamiarów wobec Ż. ujawnili hitlerowcy po wybuchu II wojny świat. (zobacz podrozdział Zagłada Żydów).

Wydarzenia w Europie umocniły determinację ruchu syjonistycznego w walce o państwo żydowskie; pod wpływem tragedii Zagłady i w rezultacie kompromisu między mocarstwami, ONZ uchwaliła rezolucję o podziale Palestyny, umożliwiając utworzenie 1948 państwa Izrael. Palestyna stała się ponownie, po ponad 2 tys. lat, centrum polit. i kult. życia Ż., choć ok. 62% tej społeczności zamieszkuje nadal inne rejony świata: 2002 na ogólną liczbę ponad 13 mln Ż. w Ameryce mieszkało ok. 6,5 mln (w USA ok. 6 mln), ok. 5 mln w Izraelu, ok. 1,5 mln w Europie (ok. 1 mln w Europie Zachodniej, ok. 95 tys. w Europie Wschodniej i na Bałkanach, ok. 435 tys. w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR, z czego ok. 30 tys. w jego części azjat.), ok. 88 tys. w Afryce (gł. na południu) ok. 104 tys. w Australii i Oceanii.

Źródła

• Grant M., Dzieje dawnego Izraela , Warszawa 1991;
• I. Abrahams, Życie codzienne Żydów w średniowieczu, Warszawa 1996;
• H. Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2000;
• A. Chojnowski, J. Tomaszewski, Izrael, Warszawa 2001;
• M. Gilbert, Atlas historii Żydów, Warszawa 2002;
• A. Unterman, Żydzi: wiara i życie, Warszawa 2002.
• A History of Jewish People, ed. H.H. Ben-Sasson, Cambridge (USA) 1976;
• Encyclopedia of the Jewish Life before and during the Holocaust , vol. 1–3 New York 2001.