Pierwsze informacje na temat Żydów w Bielsku Podlaskim pochodzą z końca XV wieku. Król Kazimierz Jagiellończyk w 1487 r. oddał w dzierżawę myto na komorze celnej w mieście dwóm Żydom z Łucka. W owym czasie społeczność żydowska Bielska Podlaskiego była niewielka i nie tworzyła jeszcze gminy. Istnienie gminy w Bielsku Podlaskim stwierdzono w 1542 r., była tu już wtedy synagoga.

W 1561 r. Zygmunt August wydzierżawił na 4,5 roku bielskim Żydom prawo do warzenia piwa w Bielsku, Narwi i Kleszczelach. W 1564 r. doszło do zatargów pomiędzy chrześcijanami i Żydami. W 1566 r., wskutek interwencji Zygmunta Augusta, Żydzi uzyskali dalsze przywileje. Miasto położone było na przecięciu szlaków handlowych – z Brześcia do Prus Książęcych i z Krakowa i Warszawy do Wilna, dlatego głównym zajęciem Żydów była dzierżawa komór celnych i handel. Kolejne spisy z lat 1580 i 1591 nie odnotowują w Bielsku Podlaskim Żydów. Prawdopodobnie było to wynikiem praw, które ograniczały osadnictwo Żydów w miastach, co było znaną tendencją głównie w miastach królewskich[1.1]. Według innych źródeł gmina żydowska w Bielsku Podlaskim istniała jeszcze do 1662 r.[1.2].

Ponowny napływ Żydów do Bielska Podlaskiego nastąpił u schyłku XVIII w., przeplatany parokrotnymi sprzeciwami bielskich mieszczan. Oficjalną zgodę na osiedlanie się w Żydzi uzyskali na przełomie 1802 i 1803 roku. Gmina żydowska powstała ponownie w 1807 r., liczyła 31 osób. Następował powolny, ale systematyczny napływ ludności żydowskiej do miasta. W 1847 r. bielski okręg bóżniczy liczył 298 Żydów. W 1861 r. Żydów było już 1256, istniały też trzy synagogi bądź domy modlitwy. W 1878 r. na 5810 mieszkańców 3968 było Żydami. Ich liczba w mieście zaczęła maleć na początku XX w., ale w 1938 r. stanowili 38% ogółu mieszkańców Bielska Podlaskiego.

Największe skupisko żydowskich sklepików i mieszkań znajdowało się przy rynku i ratuszu. Żydzi mieszkali również przy głównych ulicach miasta: Mickiewicza, Szkolnej, Bóżniczej, Wąskiej, Widowskiej, Ogrodowej. Główna miejska synagoga była drewniana i znajdowała się w centrum miasta. Wokół niej znajdowało się kilka domów modlitwy – rozebrano je po wojnie. Niedaleko głównej synagogi znajdowała się bożnica chasydzka. W centrum miasta mieścił się stary cmentarz żydowski, po którym nie pozostały żadne ślady; nowy założono przy drodze wylotowej na Brańsk.

Główna drewniana synagoga została wzniesiona w 1898 r. na miejscu starej. Otrzymała nazwę „Jafe Einana” („Ładne Oczy”). Był to duży drewniany obiekt, kryty dwuspadowym dachem z dachówką, potem kilkakrotnie przebudowywany. Swój ostateczny kształt budynek otrzymał na początku XX wieku. W czasie wojny obiekt rozebrano.

Obok głównej synagogi, przy ul. Orlej, znajdowała się stara synagoga. Była nietypowa, ponieważ wchodziło się do niej po schodkach jak do piwnicy. Według relacji znajdował się w niej wspaniały aron ha-kodesz – w misternej dekoracji rzeźbiarskiej znalazły się wizerunki instrumentów używanych w jerozolimskiej Świątyni. Do tej synagogi uczęszczali głównie ubodzy rzemieślnicy.

Przy ul. Bóżniczej umiejscowiona była trzecia synagoga, zwana Sza’rej Zion Bet Midrasz („Bramy Syjonu”). Był to również obiekt drewniany, postawiony w miejscu starego, spalonego w czasie I wojny światowej. Obok niego znajdowała się łaźnia, szkoła Talmud Tora, jesziwa i dom sierot.

Czwarta synagoga umiejscowiona była przy ul. Rynkowej i Puszkina, wybudowana w 1889 r. przez Jowela Landaua i Tanchiela Grodzińskiego.

W okresie międzywojennym powstał plan budowy kolejnej synagogi, jednak nie został on zrealizowany. Ostatnim rabinem w Bielsku Podlaskim był Mosze Aron Bendes.

W czasie okupacji radzieckiej w mieście przebywało ok. 6 tys. Żydów, w dużej części uchodców z terenów zajętych przez Niemców. W czasie okupacji niemieckiej w Bielsku Podlaskim, która rozpoczęła się 24–25.06.1941 r., utworzono getto, które skupiało poza bielskimi również Żydów z innych miasteczek okolicy, m.in. Narwi i Orli. Na początku lipca 1941 r. rozstrzelano 30 osób należących do miejscowej elity. W połowie tego miesiąca powstał Judenrat, na czele którego stanął Szlomo Epstein. Żydów poddawano rozmaitym szykanom, nakładając kontrybucje, nakazy wykonywania wskazanych robót i mnożąc zakazy odnoszące się do życia codziennego. Teren getta, obejmujący ulice Widowską, Wąską i Ogrodową, został otoczony parkanem wzniesionym przez samych Żydów; z powodu braku budulca uwięzionych zmuszono do użycia własnych mebli. Nie wiadomo, ile osób ostatecznie znalazło się w getcie; szacunki powojenne mówią o 3–5 tys., a wspomnienia ocalonych – o 5–6 tysiącach. Po likwidacji getta, którą przeprowadzono w dniach 2–7 listopada 1942 r., Żydzi zostali wymordowani w obozie zagłady w Treblince. Każdego dnia Niemcy wysyłali do obozu zagłady transport liczący tysiąc osób. 6 listopada 1942 r. 200 osób odesłano do getta w Białymstoku. W mieście pozostawiono tylko grupę 48–49 szewców wraz z rodzinami. W styczniu 1943 r. przesiedlono ich do Pietraszy pod Białymstokiem. W lutym 1943 r. żony i dzieci rzemieślników wywieziono do Treblinki; stopniowo także oni sami trafili na Majdanek czy do Auschwitz[1.3].

Bibliografia

• Bielsk Podlaski, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, vol. II, red. M. Dean, M. Hecker, Bloomington – Indianapolis 2009, ss. 871–872.
• Wiśniewski T., Bożnice Białostocczyzny, Białystok 1992.