Ustalenie dokładnej daty przybycia Żydów do Błaszek jest niemożliwe, ponieważ brakuje zachowanych źródeł. Żydzi zaczęli osiedlać się w regionie w XII w. Z tego okresu pochodzi pierwsza informacja o Żydach w Kaliszu. W XIV w. istniała już doskonale funkcjonujące dzielnica żydowska w tym mieście. Dokument wydany w 1453 r. przez króla Kazimierza Jagiellończyka dla Żydów wielkopolskich wymienia kahał sieradzki, zaraz po poznańskim i kaliskim.

Istnieją dwie hipotezy dotyczące genezy stałego osadnictwa żydowskiego w Błaszkach. Jedna z nich przyjmuje, że Żydzi przybyli do Błaszek w XVII w. Wiąże się to z przywilejem króla Jana Kazimierza, wydanym w 1652 r., zezwalającym na targi niedzielne. Druga z hipotez zakłada, że Żydzi osiedlili się w Błaszkach pod koniec XVI w, kiedy w pobliskiej Warcie pojawili się żydowscy uchodźcy z Czech i Moraw. Migrację do okolicznych miejscowości mógł spowodować także dekret królewski z 1569 r., zabraniający Żydom osadnictwa w Sieradzu[1.1].

Choć fala potępiania Żydów, która przetoczyła się przez siedemnastowieczną Europę nie była tak silna w Polsce jak w krajach zachodnich, dochodziło do konfliktów na tle ekonomicznym. Ogólna tendencja do zwalczania żydowskiej konkurencji zauważalna była również w Błaszkach. W II połowie XVII w. miasto posiadało charakter wybitnie handlowo-rzemieślniczy. Mieszkało tu kilkadziesiąt rodzin żydowskich, które choć przyjęte przez rodzinę Lipskich, spotkały się z przeciwdziałaniem władz kościelnych. Znalazło to swój wyraz w poleceniach wizytatora księdza Wyczółkowskiego z 1763 r. Zalecał on wprowadzenie zakazu handlu w niedzielę i święta, czuwanie, aby Żydzi nie wybudowali synagogi w miejscu, gdzie odbywała się procesja w uroczystości Bożego Ciała, a także, aby żydowskie zajazdy, szynki i piwiarnie były oddalone od kościoła przynajmniej o 200 kroków[1.2].

W 1763 r. miał miejsce incydent w stosunkach polsko-żydowskich. Jan Łukasz Kiedrowski z Kiedrowic wysłał do Kalisza manifest, w którym donosił, że w lutym 1763 r. Żydzi z okolicznych wiosek – Brodnicy, Błaszek, Warty i Koźminka, najechali młyn w Tłomackiej Woli, zabili katolików, młyn z trupami spalili, zginęło m.in. dwunastoletnie dziecko. Po tym wydarzeniu właściciel młyna wygnał uczestników najazdu, a w ślad za nim właściciel Błaszek zakazał zamieszkiwania w swoim mieście Żydom biorącym udział w zamieszkach[1.3].

Dokładne dane demograficzne dotyczące ludności żydowskiej pochodzą dopiero z lat 1764–1765, kiedy to przeprowadzono spis w celach fiskalnych. Według tego spisu w Błaszkach mieszkało 247 Żydów. Zajmowali się głównie handlem zbożem i nasionami, niemałe zyski czerpali też z jaj skupowanych w okolicznych dworach i zagrodach chłopskich. Struktura zawodowa społeczności przedstawiała się następująco: 9 handlowców, 4 gorzelników, 9 krawców, 1 tkacz, 5 rzeźników, 1 szklarz oraz 5 osób związanych z bożnicą.

W 1781 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego rozwiązała bractwo pogrzebowe, na skutek skarg Żydów, że pobiera zbyt wygórowane opłaty. Zniesienie bractwa miało ten skutek, że jego członkowie pełnili swe dotychczasowe obowiązki potajemnie.

W 1793 r. Błaszki liczyły 472 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 42 domy. W 29 domach mieszkało 215 Polaków, w 13 domach – 257 Żydów, co daje około 20 Żydów w jednym budynku. Domy w Błaszkach były drewniane, jednokominowe. Do Żydów należało 13 z nich, 3 karczmy, 21 kramów kupieckich, areszt, 2 studnie i waga miejska.

Po II rozbiorze Polski województwo sieradzkie, w tym leżące w jego graniach Błaszki, zostało włączone do Prus Południowych. Założenia polityki pruskiej wobec polskich Żydów zostały skonkretyzowane w tzw. General-Juden-Reglement fur Sud-und Neu-Ostpreussen, wydanym w Berlinie 17 kwietnia 1797 roku. Prusacy skupili się na rozciągnięciu nad Żydami ścisłej kontroli. Dążąc do ograniczenia liczby biedoty żydowskiej, nieprzynoszącej dochodów skarbowi, nakazano w ciągu pół roku, tj. do 1.10.1797 r. opuścić granice państwa wszystkim Żydom, którzy osiedli po wkroczeniu wojsk pruskich. Ci, którzy nie opuścili państwa, byli usuwani przymusowo, a nielegalnie powracający karani byli więźniem lub przymusowymi robotami. Legalnie mieszkających w prowincji Żydów ujęto w spisie tzw. Rejestrze Generalnym Żydów. Otrzymywali oni, po ukończeniu 10 roku życia, list protekcyjny. Nie mogli jednak bez zgody władz zmienić miejsca zamieszkania ani zawodu. Określono także zajęcia, którymi mogli zajmować się Żydzi: handel, rzemiosło, rolnictwo, hodowla bydła, furmaństwo. Oprócz tego mogli trudnić się pracą najemną. Zabroniono lichwiarstwa, dawania piwa lub wódki na kredyt, handlu obnośnego i domokrążnego. Mogli prowadzić karczmy, ale pod warunkiem, że była to ich jedyna profesja.

Nie wiadomo, kiedy powstała gmina żydowska. Przypuszczalnie w XVIII w. skupisko żydowskie w Błaszkach posiadało status przykahałku podległego kahałowi kaliskiemu. Według Encyklopedii Gmin Żydowskich w Polsce – Pinkas Hakehillot Polin, dopiero w XIX w. społeczność błaszkowskich Żydów miała usamodzielnić się od kahału i rabinatu kaliskiego. To samo źródło podaje informację wskazującą, że w pierwszej połowie XVIII w. w Błaszkach istniała bożnica[1.4]. W 1822 r. sporządzono „Wykaz stawek różnych przez kahał w mieście Błaszki w obwodzie i województwie kaliskim zebranych i wypłaconych”, w którym znalazła się wzmianka o rabinie[1.5].

W 1835 r. sporządzono wykaz sposobów zarobkowania Żydów w Błaszkach dla komisji województwa kaliskiego. Z wykazu wynika, że w roku tym w Błaszkach mieszkało około 900 Żydów. Dla porównania w tym samym czasie w Sieradzu mieszkało ponad 300 Żydów. Według raportu 40 błaszkowskich Żydów trudniło się krawiectwem, 30 było lniarzami i powroźnikami, 65 (w tym 40 Żydówek i 25 Żydów) pracowało jako służba domowa, 14 osób było wyrobnikami, tyle samo kupcami i karczmarzami, 18 zajmowało się szynkarstwem.

W 1838 r. Urząd Municypalny Miasta Błaszki na polecenie władz gubernialnych sporządził „Rozkład składki szkolnej mieszkańców miasta Błaszki w stosunku ważności na rok 1838 do poboru sporządzony”, który świadczy o tym, że dzieci żydowskie w Błaszkach pobierały naukę w szkole miejskiej razem z polskimi. Największą składkę uiszczali Mendel Goldbart, z zawodu sukiennik, oraz Jakub Goldbart – garbarz, po 10 zł. Przeciętna składka wynosiła 3–4 zł. Ogółem w 1838 r. zebrano 760 zł, które były w całości przeznaczone na potrzeby szkolne. W zestawieniu za ten sam rok występuje pięciu nauczycieli, z czego czterech było nauczycielami dzieci żydowskich: Jakub Mojżesz Natanowicz, Abraham Landau, Lejbuś Kopel i Abraham Jozek Jasiński.

Z wykazu imiennego kupców i kramarzy sporządzonego 1845 r. wynika, że błaszkowscy kupcy zajmowali się handlem krajowym – 7 osób, handlem zagranicznym – 9 osób, w tym handlem korzennym zajmowało się 11 osób; za poważnych i zamożnych kupców uznano 3 zajmujących się handlem korzennym zagranicznym i łokciowym. Z kolei według spisu fabryk wełnianych i bawełnianych z 1845 r. w Błaszkach funkcjonowały 22 fabryczki, z czego połowa należała do Żydów.

W okresie tym nie występowały jeszcze tendencje do ograniczania żydowskiej „dominacji” w handlu, a koegzystencja przebiegała sposób dobrosąsiedzki. W 1845 r. ostatni jarmark na św. Rocha wypadł w dniu żydowskiego szabasu. Z tego powodu żydowscy kramarze nie wzięli w nim udziału, co odbiło się niekorzystnie na pozostałych mieszkańcach. Następny jarmark również miał odbyć się w sobotę. W tej sytuacji chrześcijańscy mieszkańcy Błaszek zwrócili się do naczelnika powiatu o przeniesienie jarmarku na niedzielę, aby nie powodować kolejnych strat i umożliwić uczestnictwo kupcom żydowskim. Innym razem gubernialni urzędnicy chcieli przenieść targ z niedzieli na piątek, nie doszło do tego na skutek protestów. Od tej pory odbywały się dwa targi – jeden w piątek, drugi – w niedzielę[1.6].

W 1853 r. w Błaszkach znajdowała się drewniana bożnica, drewniany dom rabina, na wpół murowana na wpół drewniana rzeźnia koszerna. Właścicielami domów murowanych byli m.in. Abraham i Chaim Kapel, Mosiek Zelig Węgłczewski, Berek Kopel, Chaim Eisner, Abraham Charłupski, Mendel Goldberg.

Bożnica w Błaszkach w myśl ukazu carskiego z 1844 r. była zlokalizowana z dala od kościołów. W 1857 r. Żydzi wystąpili do rządu gubernialnego o jej rozbudowę. Budowniczy Powiatu Kaliskiego wraz z przedstawicielami magistratu i dozoru bożnicznego przeprowadził rewizję bożnicy: „Błaszkowska bożnica jest długa na stóp rosyjskich [stopa rosyjska – 0,29 m, czyli ½ łokcia – przyp. red.] 67, szeroka na stóp 45, wysoka na 22 stopy, mieści w sobie sień i ganek na schody, drzwi zewnętrzne nowe z tych jedne główne wewnątrz otwierają się, dwoje schodów po 18 stopni do krużganków prowadzących (…). Liczba starozakonnych w Błaszkach jest 1636 dusz, z tych codziennie uczęszcza około 150 dusz, które wygodnie w bożnicy pomieścić się muszą”[1.7]. 

Według „Wykazu liczby domów i innych zabudowań za rok 1864” w Błaszkach znajdowało się: 18 domów murowanych – prywatnych, w tym 5 jednopiętrowych, 106 domów drewnianych – prywatnych, w tym 1 jednopiętrowy; do budowli zaliczono: kościół, dom proboszcza i dom organisty, bożnicą, łaźnię żydowską, przytułek żydowski, rzeźnię koszerną bydła, murowaną szkołę elementarną chrześcijańską i drewnianą szkołę żydowską.

W 1883 r. z polecenia władz rosyjskich sporządzono sprawozdanie „O duchowieństwie żydowskim”. Dzięki niemu wiemy, że w Błaszkach znajdowała się bożnica, 2 chasydzkie domy modlitwy, w gminie zatrudniony był rabin, 7 duchownych, pomocnik bożniczny oraz 13 nauczycieli religii, którzy mieli 102 uczniów. W 1890 r. wybudowano nową murowaną bożnicę w miejsce starej, drewnianej.

W 1909 r. w Błaszkach mieszkało 5370 osób, w tym 3324 Żydów. W 1919 r. – 5567 osób w tym 3791 Żydów. W 1921 r. – 3896 osób, w tym 2186 Żydów. Wreszcie, w 1931 r. miasto liczyło 4986 mieszkańców, w tym 2237 Żydów. Z powyższych danych wynika, że liczebność ludności żydowskiej zmieniała się w małym stopniu, zwłaszcza w XX wieku. Podstawowy wpływ na taki stan rzeczy miała imigracja całych rodzin do większych ośrodków przemysłowych w Polsce oraz za granicę, głównie do Palestyny, Stanów Zjednoczonych i krajów Ameryki Południowej.

W pierwszych porozbiorowych wyborach do Rady Miejskiej Błaszek nie wzięła udziału ludność chrześcijańska. Nieznane są przyczyny bojkotu. W wyborach w listopadzie 1918 r. powołano nową Radę, w której sześciu z dziesięciu radnych było Żydami, a pozostałych trzech, których wybrali również Żydzi – Polakami; burmistrzem został mianowany Władysław Spiczyński. Polacy nie przyjęli mandatów, dopiero władze nakazały im objęcie funkcji pod karą więzienia lub grzywny. Nowej rady ludność chrześcijańska jednak nie uznawała, nie stosowano się do poleceń i zarządzeń. Sytuacja zmieniła się w grudniu 1918 r., kiedy do rady dokooptowano cztery osoby – trzech Polaków i jednego Żyda.

W wyborach samorządowych w 1927 r. z ogólnej liczby 2492 osób uprawnionych do głosowania udział wzięło 1699 osób. Głosowano na siedem list wyborczych. Do Rady Miasta spośród Żydów wybrano: kupca Menachema Gelbarta, stolarza Fajwusza Moszkowicza, czapnika Icka Szwarcbarta, kupca Wigora Lejbusia Zajfa, kupca Mordkę Hubermana, kupca Salomona Madowicza, kupca Lejbę Erzona oraz zastępców: kupca Mojżesza Kalmana, kupca Mojżesza Branda, kupca Mendela Rubinka i kupca Mojżesza Dawida Bluma. Niektórzy wyborcy złożyli jednak doniesienie o nieprawidłowościach w sposobie przeprowadzenia wyborów do Głównej Komisji Wyborczej, która unieważniła listę Bundu oraz listę robotniczo-rzemieślniczą z powodu sfałszowania podpisów na listach. Ponieważ miało wpływ na wynik wyborów, Komisja ostatecznie postanowiła je unieważnić w całości.

W wyborach przeprowadzonych w grudniu 1932 r. mieszkańcy Błaszek głosowali podzieleni na dwa okręgi. Z ogólnej liczby 2755 uprawnionych do głosowania, udział wzięło 2501. Do Rady Miejskiej wybrano następujących przedstawicieli społeczności żydowskiej: kupca z Agudy Lajbę Erzona, kupca z Agudy Mameloka Lewiego, tkacza z Bundu Joska Dawida Zajfa, kupca z BBWR Chila Kopela oraz kupca-syjonistę Salomona Madowicza.

W międzywojniu Żydzi w Błaszkach zajmowali się głównie handlem, zarówno detalicznym, jak i hurtowym. Liczna była także grupa krawców, obejmująca 15% czynnych zawodowo. Podobnie jak w XIX w. poważną rolę odgrywał handel nasionami, zbożem i produktami rolnymi, choć zmniejszył się jego zasięg terytorialny. Rzemieślnicy produkowali głównie na rynek lokalny, z wyjątkiem krawców, którzy eksportowali wyroby do Poznania. W 1920 r. powstał oddział Związku Rzemieślników Żydów w Polsce. W 1938 r. liczył 35 członków.

Społeczność nie była zamożna, a jej sytuacja mieszkaniowa była trudna. W jedno-, dwuizbowych mieszkaniach żyło kilka rodzin. Żydzi często mieszkali także na strychach, w piwnicach i przybudówkach. W suterenach znajdowały się warsztaty, które były zarazem nędznymi mieszkaniami. W 1931 r. w Błaszkach znajdowało się 320 domów, a liczbę mieszkań szacowano na 1060. Żydzi zamieszkiwali ulice: Bożniczną, Stare Miasto i Rynek Dolny (obecnie pl. L. Suwińskiego). W obrębie tej dzielnicy znajdowała się synagoga, dom rabina z bet midraszem, łaźnia, rzeźnia koszerna i stary cmentarz.

W 1924 r. ustępujący zarząd zdał relację ze stanu majątkowego błaszkowskiej gminy. Należały do niej: bożnica przy ul. Bożnicznej (obecnie ul. Mleczarska), wybudowana pod koniec XIX w., stary cmentarz żydowski w obrębie Starego Miasta z domem przedpogrzebowym oraz nowy – przy ul. Polnej, dom modlitwy, rzeźnia koszerna i łaźnia rytualna. W Błaszkach oprócz synagogi utrzymywanej przez gminę istniały jeszcze cztery domy modlitwy, pierwszy bet midrasz znajdował się w domu rabina, a następne, prywatne, były miejscem spotkań chasydów, zwolenników cadyka z Góry Kalwarii, Aleksandrowa i Sochaczewa.

Wybuch II wojny światowej zakończył dzieje społeczności żydowskiej w Błaszkach. Już parę dni po wkroczeniu do miasta Niemcy zaczęli szykany wobec – konfiskaty, grabież, pobicia, publiczne upokarzanie. W nocy z 8 na 9.09.1939 r. aresztowano grupę osób, wśród których znajdowało się 4 Żydów. Ich los nie jest znany. Kilka dni później Niemcy dokonali kolejnego aresztowania. Ich ofiarą padło 10 czołowych przedstawicieli gminy żydowskiej. Rozstrzelano ich na cmentarzu żydowskim, a domy splądrowano. W pierwszych tygodniach okupacji Niemcy zamknęli synagogę i domy modlitwy, zrabowali przedmioty liturgiczne i sprofanowali Torę, zakazali też obchodów Rosz ha-Szana – żydowskiego Nowego Roku, kąpieli rytualnych oraz uboju rytualnego.

W połowie września 1939 r. zakazano działalności instytucjom i organizacjom żydowskim, przedsiębiorstwa przekształcono w „aryjskie” i skonfiskowano, łącznie z oszczędnościami. Od 14.11.1939 r. Żydzi mieli obowiązek noszenia opaski z gwiazdą Dawida. Wprowadzono godzinę policyjną między godziną 20.00 a 5.00 rano, zakaz zmiany miejsca zamieszkania i wyjazdu poza miejsce stałego pobytu. Pod koniec listopada 1939 r. Niemcy rozważali utworzenie getta, ograniczonego od południa ulicą Kaliską, od wschodu zachodnią pierzeją Dolnego Rynku aż do narożnika południowo-zachodniego tegoż Rynku. Planu tego nie zrealizowali.

Władzę w mieście początkowo sprawował miejscowy Niemiec H. Halbert, następnie jego miejsce zajął przybyły z Rzeszy Muller. Kilka dni później w zorganizowanym przez Mullera Urzędzie Miasta na stanowisku sekretarza pracę rozpoczął Czech Alois Rottel. Ów duumwirat sprawował nieograniczoną władzę nad miastem i jego mieszkańcami. Muller niezwłocznie przystąpił do znęcania się nad Żydami. Z jego rozkazu wszyscy mężczyźni musieli stawiać się codziennie o godzinie 6.00 rano na placu między parkiem a Górnym Rynkiem, po ćwiczeniach gimnastycznych (w ramach akcji „Sind Sie Jude” – „Czy jesteś Żydem?”, która polegała na torturowaniu Żydów wymyślnymi ćwiczeniami fizycznymi) pędzeni byli do prac porządkowych na terenie miasta i okolic. Muller kazał Żydom wyłonić z własnego grona trzy osoby, które musiały stawiać się w magistracie na każde wezwanie oraz odpowiadały za zbieranie pieniędzy od społeczności żydowskiej. Od września do listopada 1939 r. kilkakrotnie nakazał przeprowadzenie takiej zbiórki, co doprowadziło do niemalże całkowitego ograbienia Żydów.

W 1939 r. opracowano plan przesiedleń Żydów, którego celem było „oczyszczenie” okupowanych ziem dla osadnictwa niemieckiego. 20.12.1939 r. Żydzi otrzymali rozkaz stawienia się w sali widowiskowej „Błaszkowianka”. Odebrano im kosztowności, klucze do mieszkań (opatrzone karteczkami z adresami); wszystko oddano niemieckim powiernikom komisarycznym. Wszystkich załadowano do pociągu i wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa.

Żydów z Błaszek podzielono na cztery grupy, które trafiły odpowiednio do Konstantynowa koło Lublina, Łosic, Sarnak i Sokołowa Podlaskiego. Przesiedleńcom, pozbawionym majątków, artykułów pierwszej potrzeby, możliwości podjęcia pracy zarobkowej, bezdomnym – z pomocą przychodziły miejscowe komitety żydowskie. Lokowani byli w bożnicach, przytułkach i szpitalach. W niczym nie zmieniało to ich dramatycznego położenia. Dziesiątkował ich głód i choroby, a ostatni zginęli w komorach gazowych niemieckich nazistowskich ośrodków zagłady – Bełżca, Treblinki, Majdanka i Sobiboru.

W Błaszkach pozostał tylko jeden Żyd wraz z rodziną. Był krawcem, który świadczył usługi niemieckim żandarmom i urzędnikom. W 1942 r. został wywieziony wraz z rodziną w nieznanym kierunku. Kilkunastu błaszkowskich Żydów najprawdopodobniej jeszcze we wrześniu uciekło do Sieradza i Warty. Żyli tam do sierpnia 1942 r. kiedy to Niemcy przeprowadzili likwidację prawie wszystkich gett w Kraju Warty, a ich więźniów zamordowali w Chełmnie nad Nerem.

Zaraz po wojnie, w 1945 r. do Błaszek powrócił Froim Zalc – jeden z nielicznych ocalałych. Jednak nie odzyskał utraconego mienia. Niemcy wywieźli lub rozsprzedali w czasie okupacji wszystko co należało do Żydów, a w jego przedwojennym domu od 1939 r. mieszkała inna rodzina. Inni Żydzi do Błaszek już nie powrócili. Osiedlili się w większych ośrodkach miejskich w kraju bądź wyemigrowali do Izraela, Stanów Zjednoczonych, Kanady. Jedna rodzina zamieszkała w Australii.

Bibliografia

• Blaszki, [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, Volume I (Poland). Pinkas Hakehillot Polin, Jerusalem 1976, ss. 69–70.
• Marcinkowska H., Miasteczko w kolorze niebieskim. Żydzi z Błaszek, Błaszki 2001 (tamże dalsza literatura).