Początki osadnictwa żydowskiego w Brzegu związane są z napływem pierwszej fali Żydów na Śląsk na przełomie XIII i XIV wieku. Najstarszy odnaleziony nagrobek datowany jest na 1348 rok.

W XIV w. brzescy Żydzi byli prześladowani ze względu na swoje lichwiarskie praktyki. W 1392 r. wszystkie długi księcia zostały spłacone przez Jakuba, syna Mojżesza, brzeskiego Żyda. W 1398 r. tutejsi Żydzi wykupili od księcia list ochrony, który gwarantował im pokojowe zamieszkanie w mieście z prawem do wykonywania swoich profesji. M.in. trudniący się lichwą Żyd Muscho[?] otrzymał od księcia Henryka VIII przywilej osiedlania się w Brzegu wraz z żoną, dziećmi i służbą. Pomimo tego, w 1401 r. zostali wygnani z miasta. Wyjątek uczyniono Jacobowi i Semanowi von Reichenbachom, którzy otrzymali  01.05.1399 r. od księcia patent ochronny na sześć lat.

W XIV w. na Śląsku wybuchła epidemia „czarnej śmierci” i związana z tym klęska głodu. W wielu miejscach oskarżano Żydów o zatruwanie studni, co np. w 1363 r. w Brzegu doprowadziło do pogromu ludności żydowskiej.

Z 1420 r. pochodzi dokument gwarantujący bezpieczeństwo dwóm Żydom Salomonowi z Brzegu i jego synowi Mosze z Głogowa. Salomon pożyczał duże sumy pieniędzy na dwory królewskie, dzięki czemu posiadał dość znaczne wpływy umożliwiające jemu dalsze mieszkanie w Brzegu.

Fala pogromów i wypędzeń ludności żydowskiej, która dotknęła Śląsk w 1453 r., a wywołana została przez żarliwe kazania Jana Kapistrana (1386–1456), doprowadziła do usunięcia z Brzegu wszystkich Żydów.

Z 1507 r. pochodzi wzmianka o chederze w Brzegu. Pod datą tą odnotowuje się zniszczenia, jakim uległ jego budynek podczas pożaru. Badacze przypuszczają, że żydowska szkoła istniała aż do wypędzenia Żydów z miasta w 1582 r. i spalenia synagogi.

Gdy w 1526 r. Śląsk przeszedł pod panowanie cesarzy niemieckich, również i śląscy Żydzi trafili pod jurysdykcję cesarstwa. W latach 1582–1584 cesarz Rudolf II potwierdził wcześniejszy edykt cesarski nakazujący Żydom opuszczenie ziem dziedzicznych Habsburgów, na mocy którego w 1582 r. usunięto Żydów z Brzegu.

Kończący wojnę trzydziestoletnią traktat westfalski (zawarty 24.10.1648 r.) uzależniał wydanie zgody na osadnictwo żydowskie od decyzji właścicieli ziemskich. Postanowienia traktatu dotyczyły także ziem Górnego Śląska. Pierwsza grupa Żydów z Białej Prudnickiej wykorzystała tę zmianę nastawienia i w 1650 r. przeprowadziła się do Brzegu. W 1660 r. powstała w mieście samodzielna gmina żydowska, która prawdopodobnie posiadała własną synagogę.

W drugiej połowie XVII w. polscy Żydzi utrzymywali kontakty handlowe ze śląskimi Żydami. Kupcy z Rzeczypospolitej przyjeżdżali na jarmarki do Wrocławia, Brzegu, Nysy i Opola. Handlowano wyrobami metalowymi z brązu i mosiądzu, cyną, srebrem, zbożem, skórami, przyprawami korzennymi, owocami południowymi, wołami, woskiem, wełną i książkami.

Podczas pierwszej wojny śląskiej w 1742 r. większość Śląska znalazła się pod panowaniem Królestwa Pruskiego (z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego i księstwa opawskiego). We wrześniu 1768 r. władze pruskie zakazały zakładania nowych cmentarzy żydowskich i budowania synagog bez opłacenia specjalnej koncesji. Kolejne pruskie rozporządzenia zezwalały na osiedlanie się Żydów jedynie w wioskach i wykonywanie zawodów karczmarzy, rzemieślników, piekarzy oraz dzierżawców dworskich browarów. W okresie tym Żydzi ponownie zamieszkali w Brzegu. W 1782 r. w mieście mieszkało 140 Żydów (3% ogółu mieszkańców). W latach dziewięćdziesiątych XVIII w. cechem pończoszników kierował Żyd Zadeck Löbel, co świadczyło o emancypacji Żydów brzeskich. W 1798 r. założono w Brzegu cmentarz żydowski, a w 1799 r. wybudowano nową synagogę.

W 1816 r. zatrudniono w mieście pierwszego rabina. W źródłach zachowała się informacja, że w 1821 r. zamek piastowski w Brzegu był wynajmowany przez Żyda na magazyn zboża. We wrześniu 1824 r. założono tu dwuklasową elementarną szkołę żydowską. W XIX w. działała żydowska drukarnia, która wydawała kalendarze i roczniki. Przełom XIX i XX w. charakteryzował się dużą emigracją Żydów na Zachód.

W 1902 r. w Brzegu mieszkało 310 Żydów, z których 55 było właścicielami domów. W mieście istniały trzy żydowskie stowarzyszenia charytatywne (opieki nad biednymi, pogrzebowe oraz liga kobiet). Nasilająca się emigracja powodowała jednak stały odpływ brzeskich Żydów. W 1910 r. Żydzi stanowili już tylko 0,9% całej ludności miasta. W 1915 r. szkoła żydowska w Brzegu otrzymała nowy budynek. Istniała ona do schyłku lat trzydziestych XX wieku.

Akcję bojkotu antyżydowskiego w Brzegu przeprowadzono, podobnie jak w całych Niemczech, w sobotę 01.04.1933 roku. Podczas tzw. nocy kryształowej (09/10.11.1938 r.) naziści spalili synagogę, a razem z nią publicznie – zwoje Tory. Po tych wydarzeniach wielu Żydów wyjechało z miasta na Zachód.

Realizując założenia Generalplan Ost, ok. 1940 r. Niemcy wywieźli wszystkich Żydów z Brzegu do gett w Generalnym Gubernatorstwie lub w Zagłębiu Dąbrowskim. 

Po II wojnie światowej społeczność żydowska w Brzegu nie odbudowała się.

Bibliografia:

• Borkowski M., Kirmiel A., Włodarczyk T., Śladami Żydów: Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008.
• Brieg, [w:] Jewish Encyclopedia [online] https://www.jewishencyclopedia.com/articles/3707-brieg [dostęp: 27.04.2020].
• Brzeg, [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, New York 2001.
• Dziewulski W., Brzeg. Dzieje, gospodarka, kultura, Opole 1975.
• Gwóźdź K., Żydzi w okresie Habsburgów, [w: ] Historia Tarnowskich Gór, red. J. Drabina, Tarnowskie Góry 2000.
• Jaworski W., Żydzi w województwie śląskim w okresie międzywojennym, Katowice 1991, s. 4.
• Shipper I., Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.
• Walerjański D., Z dziejów Żydów na Górnym Śląsku do 1812 roku, „Orbis Interior: pismo muzealno-humanistyczne” 2005, t. 5