Początek żydowskiego osadnictwa w Cieszynie nastąpił w pierwszej połowie XVI wieku. Prawdopodobnie miało ono związek z przejściem miasta pod panowanie Habsburgów. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1531 roku. W tym roku Żyd Jakub zakupił dom w Cieszynie; jednakże jeszcze w tym samym roku sprzedał nieruchomość i opuścił miasto[1.1].

Życie społeczności żydowskiej w ordynacji cieszyńskiej pod panowaniem habsburskim w XVI w. regulowała uchwalona w 1572 r. tzw. ordynacja ziemska, będąca spisem prawa zwyczajowego i stanowego oraz uchwał sejmików księstw śląskich. Znalazł się w niej osobny rozdział „Von Juden”, który regulował m.in. prawo osiadłości na ziemiach habsburskich, a także pożyczki na procent udzielane przez Żydów panom i chłopom[1.2].

Cieszyński książę Wacław Adam (panował w latach 1579–1617) nie przestrzegał jednak wszystkich cesarskich dekretów i często korzystał z usług żydowskich muzyków, miał także nadwornego szklarza żydowskiego pochodzenia imieniem Markus. Za wierną służbę nagrodził go w 1575 r. wydaniem przywileju zezwalającego na kupno domu w mieście. Markus popadł jednak w długi, a w 1578 r. rada miejska sprzedała jego dom.

W latach 1582–1584 cesarz Rudolf II potwierdził wcześniejszy edykt cesarski nakazujący Żydom opuszczenie ziem dziedzicznych Habsburgów, za wyjątkiem wyznaczonych specjalnych enklaw.

W wyniku wojny trzydziestoletniej (1618–1648) nastąpiło wyludnienie wielu miast śląskich. Dążąc do poprawienia stanu finansów państwa cesarz Ferdynand złagodził w 1627 r. politykę wobec Żydów i wydał edykt zezwalający im na ponowne osiedlenie się po zapłaceniu specjalnej opłaty w wysokości 40 tys. guldenów[1.3]. Z tych samych powodów księżna cieszyńska Elżbieta Lukrecja (panowała w latach 1625–1653) wydzierżawiła Żydom prawo do ściągania myta. W 1626 r. trzej morawscy Żydzi wydzierżawili na trzy lata za 2100 złotych opłaty rocznie prawo ściągania myta w Cieszynie, Skoczowie, Strumieniu i Jabłonkowie. W 1631 r. podobną umowę w Cieszynie podpisali bracia Jakub i Mojżesz Singerowie, którzy przybyli z Ivančic koło Brna. Po kilku latach Mojżesz przeprowadził się do Pszczyny, a Jakub Singer stał się założycielem najstarszej rodziny cieszyńskich Żydów. Dysponował on szerokimi uprawnieniami, a także swobodą handlu wszystkimi towarami (prowadził interesy z Morawami, Węgrami, Śląskiem i Małopolską). Singer dzierżawił również prowadzenie miejskiego targu, zajmował się lichwą i współpracował z książęcą mennicą w Cieszynie. 9 października 1637 r. Jakub Singer kupił dom przy ul. Polskiej, blisko zamku. Kilka lat później nabył większy dom leżący na rogu Rynku i ul. Niemieckiej. Dom ten był nazywany Domem Żydowskim (Jüdisches Haus) i stał się w poźniejszym czasie podstawą wyjątkowej pozycji Singerów na Śląsku Cieszyńskim. W okresie tym w Cieszynie zaczęli osiedlać się także i inni Żydzi. Kupiec Lazarus handlował z Krakowem, a Mojsel Lewel z Morawskiej Ostrawy i Lewek Mirowicz z Pragi współpracowali z cieszyńską mennicą.

Po śmierci Jakuba Singera w 1650 r., dzierżawę cieszyńskiego myta przejął jeden z jego synów Samuel Singer. Podobnie jak ojciec prowadził sklep, zajmował się lichwą oraz przy pomocy swoich czterech synów skupował na Śląsku stare srebrne monety dla cesarskiej mennicy we Wrocławiu (w 1673 r. został oficjalnym jej dostawcą). W 1667 r. podatek od zamieszkiwania w Cieszynie płaciło 10 Żydów, w tym pięciu członków rodziny Singerów. W 1672 r. cieszyńscy mieszczanie oskarżyli Samuela Singera o szczególne sprzyjanie obcym żydowskim kupcom i zażądali ukrócenia tego procederu oraz obciążenia wszystkich Żydów przebywających w mieście (z wyjątkiem Samuela) miejskimi podatkami. W 1674 r. Samuel zwrócił się do cesarza o wydanie zgody na rozszerzenie działalności kupieckiej w mieście i zezwolenie jego czterem synom na prowadzenie handlu w Cieszynie. Wywołało to protesty cieszyńskich kupców, którzy złożyli stosowny protest do cesarza. W sporze tym Samuela poparli zarówno cieszyński starosta ziemski hr. Larisch, jak i wrocławski Urząd Zwierzchni. Ostatecznie w 1675 r. cesarz Leopold I wydał przywilej zakazujący handlu oraz wykonywania obrzędów religijnych w Cieszynie jakiemukolwiek Żydowi spoza uprzywilejowanej rodziny Singerów. Równocześnie prawa handlu uzyskało dwóch z jego synów, Józef i Hirschel Singerowie. Na przełomie XVII–XVIII w. rodzina Singerów otrzymała dalsze przywileje, a do grupy kupców dołączył także zięć Samuela Singera, Simon Goldschmied[1.4].

W maju 1713 r. cesarz Karol VI wydał edykt tolerancyjny zezwalający Żydom na osiedlanie się na Śląsku po opłaceniu specjalnego podatku tolerancyjnego[1.5]. Równocześnie cesarz zakazał Żydom dzierżawienia myt, ceł i poborów podatków, co doprowadziło w 1722 r. do utraty przez rodzinę Singerów tego dochodowego zajęcia.

Po 1713 r. zaczęła szybko rosnąć liczba Żydów na Śląsku Cieszyńskim. W 1725 r. żyło tu już około 50 rodzin żydowskich. Jednak w samym mieście rodzina Singerów skutecznie blokowała możliwość osiedlania się innych Żydów. W 1720 r. w mieście żyły poza Singerami jedynie cztery inne żydowskie rodziny. W owym czasie Singerowie skoncentrowali się na handlu suknem i innymi materiałami.

W październiku 1726 r. Śląski Urząd Zwierzchni uchwalił patent „Wegen der Juden”, zakazujący Żydom osiedlania się w miejscowościach i domach, w których ich wcześniej nie było. W ten sposób zakazano osiedlania się na Śląsku nowych Żydów (tzw. „obcych”). Patent wprowadził również tzw. „zasadę inkolatu” – w każdej żydowskiej rodzinie zgodę na zawarcie małżeństwa i uzyskanie prawa zamieszkania (łac. incolae) otrzymywał jedynie jeden syn. Pozostali synowie uważani byli za obcych i po uzyskaniu pełnoletności musieli opuścić granice kraju[1.6]. Podobnie sytuacja wyglądała w Cieszynie.

W latach 30. XVIII w. głową rodziny Singerów został Mojżesz syn Józefa, najstarszego syna Samuela Singera. W tym okresie Józef Jakub (szwagier Mojżesza Singera) utrzymywał się z handlu alkoholem, natomiast Józef Simon Goldschmied (zięć Samuela Singera) uzyskał w 1734 r. prawa handlowe. W 1736 r. Jakub Hirschel wydzierżawił od Komory Cieszyńskiej dochodowy urbarz wódczany – podlegała mu 1/3 arend i karczm Księstwa Cieszyńskiego.

W 1742 r., po śmierci Mojżesza Singera, rodzinny spadek przypadł w udziale dzieciom z jego drugą żoną, Leą Singer. Jej brat, Jakub Hirschel, zaczął wówczas stawać się coraz bardziej wpływową osobą. W grudniu 1746 r. w Cieszynie żyło 8 rodzin żydowskich (22 osoby powyżej 15 roku życia), w tym trzy rodziny uprzywilejowane: Lei Singer (druga żona Mojżesza Singera) z dziećmi, arendarza Jakuba Hirschla oraz Józefa Goldschmieda. W 1748 r. władze cieszyńskie wybrały Jakuba Hirschela na stałego poborcę podatków żydowskich.

W 1752 r. cesarzowa Maria Teresa wydała Patent Tolerancyjny, który zezwalał na pobyt na Śląsku Cieszyńskim tylko ograniczonej liczbie 88 rodzin żydowskich. Przepisy zezwalały na pozostanie jedynie najstarszemu synowi po śmierci ojca, natomiast pozostałe dzieci musiały po osiągnięciu pełnoletności opuścić kraj. Załącznik do patentu zezwalał na zamieszkiwanie w Cieszynie 12 rodzin żydowskich (57 osób). Wszyscy oni posiadali status Żydów „tolerowanych”.

Po śmierci w 1751 r. Jakuba Hirschla, nowym poborcą podatków żydowskich został wybrany Józef Goldschmidt. W 1754 r. cesarzowa Maria Teresa potwierdziła przywileje rodzinne posiadane przez rodzinę Lei Singer oraz zezwoliła Endel Oppenheim (córka Lei Singer) oraz jej mężowi Jakubowi Oppenheimowi na prowadzenie drugiego sklepu w mieście (ale tylko do końca życia).

Przeprowadzony w 1754 r. pierwszy oficjalny spis ludności wykazał obecność w Cieszynie 8 „tolerowanych” rodzin żydowskich (35 osób). W owym czasie Komora Cieszyńska wolała współpracować z „nietolerowanymi”, „obcymi” Żydami, którym mogła narzucać swoje warunki. Doprowadziło to do rywalizacji „tolerowanych” i „nietolerowanych” Żydów z sobą. W rezultacie na przedmieściach Cieszyna zamieszkało 6 „nietolerowanych” rodzin żydowskich, które prowadziły tam swoją działalność.

Od 1766 r. rodzinna spółka Singerów dzierżawiła obrót tytoniem w Księstwie Cieszyńskim – w 1776 r. podlegała im sieć 57 żydowskich sprzedawców tytoniu (tzw. trafikantów). W latach 1760–1765 funkcję poborcy podatków żydowskich (kolektora) pełnił Jakub Oppenheim, w latach 1765–1766 – Hirschel Mojżesz Singer, po nim zaś – Zachariasz Gerson Lazarus (zięć Oppenheima). W 1765 r. Simon Lobel został dzierżawcą urbarza Komory Cieszyńskiej.

W latach 70. XVIII w. władze zliberalizowały podejście do Żydów. Zamierzano przy pomocy żydowskiego handlu pobudzić rozwój Cieszyna i przyspieszyć integrację przyłączonej do cesarstwa Galicji z resztą monarchii. Z tego powodu w 1775 r. uruchomiono międzynarodowe targi cieszyńskie. Aby ułatwić kontakty kupieckie utworzono nawet specjalny zajazd dla kupców żydowskich ze „wschodu”. Targi te zaowocowały wzmożeniem kontaktów handlowych Cieszyna z Galicją. W 1776 r. Józef Löwi przejął od rodziny Singerów (popadli w długi) obrót tytoniem w Księstwie Cieszyńskim.

W 1780 r. w Cieszynie mieszkało już 16 „tolerowanych” rodzin żydowskich (88 osób). Tutejsi Żydzi utrzymywali się głównie z handlu i usług. Wydany w 1781 r. patent toleracyjny dla Żydów Śląska Austriackiego oficjalnie zezwalał „tolerowanym” Żydom na prywatne praktykowanie swojej religii, ale bez posiadania własnych synagog i rabinów. Patent zobowiązywał wszystkich Żydów do nauczenia się języka niemieckiego oraz otwierał możliwość edukacji w chrześcijańskich szkołach i uniwersytetach. W 1787 r. cesarz Józef II nakazał wszystkich Żydom przybrać niemieckie imiona i nazwiska. Stało się to ważnym czynnikiem asymilacyjnym.

Zwiększenie swobody działalności żydowskich kupców przyśpieszył upadek rodziny Singerów, która w 1788 r. opuściła Cieszyn. W 1785 r. prywatny dotąd cmentarz Singerów zakupił ogół „tolerowanych” Żydów ze Śląska Cieszyńskiego. Według spisu powszechnego z 1790 r. w Cieszynie i przyległych do miasta wioskach mieszkało 46 Żydów. W 1801 r. utworzono dom modlitwy, znajdujący się w wynajętej suterenie przy ul. Menniczej. W modlitwach przewodniczył Juda Glücklich. W ten sposób powstała pierwsza nieformalna gmina żydowska w Cieszynie. W 1802 r. pochodzący z Cieszyna Heimann Holläder został doktorem medycyny uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą.

W 1812 r. w Cieszynie żyło 98 Żydów, a w 1837 r. już 327 Żydów, którzy stanowili 5,2 % ogółu mieszkańców. W 1840 r. w mieście mieszkało 17 tolerowanych rodzin żydowskich, a w okolicznych wioskach – kolejne 13 rodzin. Rejestr działalności gospodarczej z lat 1829–1848 wymienia w Cieszynie 56 żydowskich przedsięwzięć; 20 dotyczyło handlu, 10 – rzemiosła, 8 – arendowania i szynkarstwa, a 7 – różnego rodzaju usług. Goldschmidt i Löbestein posiadali fabrykę octu.

W 1838 r. wybudowano synagogę, której projekt architektoniczny stworzył Karl Jilg. Synagoga powstała przy obecnej ul. Bożniczej (znajdowała się w miejscu obecnego boiska przy Szkole Podstawowej nr 1). Przy synagodze zatrudniony był kantor, sługa świątynny i rytualny rzeźnik.

W pierwszej połowie XIX w. stopniowo do Cieszyna zaczęło napływać coraz więcej Żydów. Zaniepokojeni tym cieszyńscy mieszczanie złożyli w 1844 r. skargę, że w mieście osiedlają się „nietolerowani” Żydzi. Po zarządzonym śledztwie, w kwietniu 1848 r. magistrat cieszyński nakazał opuszczenie miasta 10 „nietolerowanym” Żydom.

Zdarzenia Wiosny Ludów przyczyniły się do uzyskania praw politycznych przez ludność żydowską Austrii. Dzięki temu w 1850 r. Max Ritter został pierwszym żydowskim radnym miejskim w Cieszynie. W 1848 r. pierwszym oficjalnym rabinem Cieszyna (nosił tytuł rabina obwodowego –  niem. Kreisrabbiner) został dr Abraham Schmiedl, a w 1853 r. – dr Josef Guggenheimer. Przy synagodze działał wówczas chór chłopięcy. W latach 1850–1859 działała dwuklasowa żydowska szkoła podstawowa, którą zamknięto z powodu braku funduszy i chętnych do nauki dzieci. W połowie XIX w. uwidoczniły się w mieście wpływy haskali[1.7].

W wyborach komunalnych 1861 r. reprezentantem cieszyńskich Żydów w Radzie Miejskiej został handlarz wina Ferdinand Ziffer. Od 1864 r. do Rady wchodziło stale 4 albo 5 Żydów. Ze względu na mocną asymilację, tutejsi Żydzi występowali we wspólnym obozie politycznym z niemieckimi liberałami (Związek Niemiecki), sprzeciwiając się polskiemu obozowi narodowemu. Ustawa zasadnicza z 1867 r. zrównała wszystkich obywateli Austrii, nadając wszystkim jednakowe prawa obywatelskie i polityczne bez względu na wyznanie.

Od 1866 r. cieszyńska gmina żydowska funkcjonowała na podstawie zatwierdzonego statutu. Gmina była reprezentowana przez Wydział złożony z 15 osób i Zarząd złożony z 5 osób, z prezesem na czele. Wydział i Zarząd gminy były wybierane co 3 lata. W latach 1872–1876 pierwszym prezesem Zarządu został wybrany Daniel Tugendhat. Następnie w latach 1876–1888 prezesem był Bernhard Glesinger, i w latach 1888–1894 – Siegmund Kohn. Gmina posiadała synagogę oraz cmentarz. W Cieszynie działało również Dobroczynne Stowarzyszenie Kobiece. W 1867 r. uruchomiono religijną szkołę żydowską, którą we wrześniu 1876 r. przekształcono w szkołę typu Talmud Tora (budynek przy ul. Michejdy 30). W 1877 r. rozpoczęto także przebudowę synagogi, która była już za mała dla rosnącej w liczebność gminy żydowskiej. Prace remontowe ukończono we wrześniu 1878 roku.

Pod koniec XIX w. Żydzi zaczęli odgrywać ważną rolę w życiu ekonomicznym miasta. Powstało wiele żydowskich firm handlowych i fabryk. Większość Żydów zajmowała się produkcją alkoholu. Moritz Fasal był właścicielem „Fabryki likierów i wody sodowej Maurycego Fasala w Cieszynie”. Najbardziej znane żydowskie firmy zajmowały się pozyskiwaniem i przeróbką drewna, np. firma J. Ph. Glesingera oraz fabryka mebli giętych Josefa i Jacoba Kohnów.

W 1890 r. na terenie gminy żyło 4622 Żydów, z czego w Cieszynie – 1313 osób. W 1893 r. nowym rabinem Cieszyna został dr Adolf Leimdörfer z Boskovic. Kolejnymi prezesami gminy w latach 1894–1909 byli J. Ph. Glesinger, w latach 1909–1912 – Jacques Silberstein i w latach 1912–1919 – dr Leopold Silberstein.

Zdecydowaną mniejszość wśród cieszyńskich Żydów stanowili ortodoksi, którzy pod koniec XIX w. coraz częściej zaczęli się osiedlać w Cieszynie. Zamieszkiwali oni najczęściej na Frysztackim Przedmieściu oraz na Saskiej Kępie, w pobliżu dworca kolejowego. Posiadali kilka prywatnych domów modlitwy, z których dwa (na Frysztackim Przedmieściu i na Saskiej Kępie) działały oficjalnie. W 1911 r. grupa ortodoksów na których czele stał kupiec Izaak Amsterdam zarejestrowała Stowarzyszenie Umacniania Religii Machzyke Hadas. W 1912 r. wybudowali oni dom modlitwy przy ulicy Benedyktyńskiej 1, według projektu Karla Friedricha. Do domu modlitwy przylegała mykwa. Powołano także do życia Stowarzyszenie Modlitewne i Dobroczynne Szomrej Szabes. Z innych domów modlitwy można wymienić m.in. Brünnera, Leinera, Zehnguta, Klappholza[1.8]. Nowe miejsce kultu uzyskała także wspólnota postępowa. W 1913 r. powstał gromadzący ją tempel, ulokowany obok synagogi ortodoksyjnej[1.1.7].

Podczas I wojny światowej, w 1915 r. do Cieszyna napłynęła fala żydowskich uchodźców, uciekających z Galicji przed pogromami rosyjskich żołnierzy. Cieszyńska gmina zajęła się udzielaniem pomocy uchodźcom. Gdy w latach 1918–1920 wybuchły walki polsko-czechosłowackie o Śląsk Cieszyński, Żydzi starali zachować się neutralność, chociaż więzy kulturowe oraz ekonomiczne skłaniały ich ku Niemcom – z tego powodu większą sympatię mieli dla Czechosłowacji, którą spostrzegali jako bardziej rozwiniętą gospodarczo i bardziej demokratyczną niż Polskę. Gdy nastąpił podział Cieszyna na część polską i czechosłowacką, wielu Żydów przeniosło się do Czechosłowacji (w 1922 r. powstała odrębna gmina żydowska w Czeskim Cieszynie), Austrii lub Niemiec. Po tych wydarzeniach zmieniła się struktura społeczna cieszyńskiej gminy żydowskiej. W Cieszynie nie było już dużych firm żydowskich, wielu natomiast Żydów pracowało jako adwokaci lub lekarze. W 1921 r. w Cieszynie żyło 1591 Żydów, stanowiąc 10,4% ogółu mieszkańców. Liczba ta stopniowo malała. W 1930 r. było już 1404 Żydów, stanowiących 8% populacji miasta.

W okresie międzywojennym cieszyńscy Żydzi mocno zaangażowali się w życie polityczne miasta. W 36-osobowej Radzie Miejskiej było 5 przedstawicieli żydowskich. Początkowo pochodzili oni ze środowisk zasymilowanych z Niemcami, jednak stopniowo wzrastała liczba polskich Żydów. W latach 1919–1925 prezesem gminy cieszyńskiej był dr Ludwig Müller, a następnie w latach 1926–1930 – Ignacy Klein. W latach 1930–1931 doszło w Cieszynie do ostrych walk pomiędzy syjonistami a ortodoksami. Nieporozumienia te doprowadziły do rozwiązania reprezentacji cieszyńskiej gminy żydowskiej i ustanowienia komisarza, którym został dr Emil Adler. W 1931 r. prezesem gminy został ponownie dr Müller, a w latach 1934–1939 – dr Dawid Sandhaus. Obecne od końca XIX w. środowiska syjonistyczne były bardzo wpływowe, zwłaszcza jeśli chodzi o organizacje młodzieżowe. Klub sportowy „Makabi” liczył aż 200 członków[1.1.7].

W 1930 r. ortodoksyjni Żydzi wybudowali w Cieszynie własną synagogę Szomrej Szabes przy ulicy Bożka 16, wzniesioną według projektu Eduarda Davida. W Cieszynie działało wówczas kilka synagog i domów modlitwy. W 1931 r. nowym rabinem Cieszyna został dr Aron Eisenstein – pierwszy rabin wychowany w tradycji polskiej.

W okresie międzywojennym, doszło do kilku otwartych wystąpień antysemickich. W latach 1924, 1931 i 1934 prawicowi działacze polskiej endecji oraz studenci Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego występowali przeciwko Żydom. W latach 30. XX w. pojawił się również problem dotkliwego bojkotu ekonomicznego żydowskich sklepów, zakładów i towarów.

Po zajęciu Austrii przez III Rzeszę (12.03.1938 r.), a następnie w październiku 1938 r. czeskich Sudetów, władze Polski zdecydowały się na zajęcie czeskiego od dwudziestu lat Śląska Zaolziańskiego (Zaolzia). Nastąpiło wówczas połączenie polskiej i czechosłowackiej części Cieszyna, dzięki czemu liczba członków społeczności żydowskiej żyjącej w mieście wzrosła do około 2800 osób (ok. 1500 w części polskiej i ok. 1300 w części czeskiej). Po zajęciu 15.03.1939 r. przez III Rzeszę całych Czech i Moraw, do Cieszyna zaczęli napływać żydowscy uchodźcy z Austrii, Czech i Moraw. Była to zapowiedź nadchodzącej Zagłady.

Po wybuchu II wojny światowej i ataku Niemiec na Polskę, już na początku września 1939 r. Cieszyn zajęły wojska niemieckie. W dniu 13.09.1939 r. Niemcy spalili cieszyńską synagogę i nakazali zamknięcie wszystkich domów modlitwy (większość z nich spalono) oraz cmentarzy. W październiku 1939 r. w ramach tzw. „Akcji Nisko” większość mężczyzn wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa nad rzekę San. Pozostałych Żydów zmuszono do pracy i skoszarowano w kilku niemieckich nazistowskich obozach pracy przymusowej dla Żydów na terenie miasta, skąd stopniowo – przede wszystkim w maju i czerwcu 1940 r. – wywożono ich do gett i obozów pracy na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Istniał Judenrat, podporządkowany radzie żydowskiej w Sosnowcu[1.1.7]. Do końca 1943 r. na terenie Cieszyna pozostali tylko pojedynczy Żydzi[1.9].

W 1945 r. w Komitecie Żydowskim w Bielsku zarejestrowało się zaledwie 44 Żydów z Cieszyna, a do Czeskiego Cieszyna powróciło 53 Żydów. W mieście utworzono nawet Kongregację Wyznania Mojższowego, ale do 1951 r. większość jej członków wyemigrowała.

Nota bibliograficzna

• Cieszyn, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life. Before and During the Holocaust, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, s. 261.
• Maser P., Weiser A., Juden in Oberschlesien, t. 1, Berlin 1992.
• Spyra J., Żydzi, Cieszyn.pl [online] http://www.cieszyn.pl/?p=categoriesShow&iCategory=10 [dostęp: 09.01.2015].
• Walerjański D., Z dziejów Żydów na Górnym Śląsku do 1812 roku, „Pismo Muzealno-Humanistyczne Orbis” 2005, t. 5.