Kupcy żydowscy pojawiali się w Ełku już w XV wieku. Z tego stulecia pochodzi wzmianka o zajęciu przez tutejszego prokuratora (zarządcę krzyżackiego) sukna należącego do Żydów z Grodna. W 1451 r. wielki mistrz krzyżacki Ludwik von Erlichshausen nadał litewskim Żydom o imionach Jaczko i Schanden glejt umożliwiający im handel w Ełku i okolicy. Podobni kupcy musieli się tutaj pojawiać niejednokrotnie.

Pierwszego Żyda mieszkającego w Ełku wymieniono w 1707 r., a 8 lat później powstała gmina żydowską, licząca początkowo 29 osób. W 1718 r. do miasta ściągnął Jakub Mejloch, który od 1714 r. dzierżawił „królewską karczmę” w pobliskim Ostrymkole.

Gmina zaczęła się rozrastać po liberalizacji przepisów prawnych wobec Żydów w epoce napoleońskiej, w pierwszej połowie XIX wieku. W 1837 r. założono cmentarz, a w 1840 r.  społeczność żydowska, licząca 90 osób, posiadała już synagogę. Rozrostowi gminy służyło przygraniczne położenie miasta i wybudowanie linii kolejowej, która połączyła Prostki z Królewcem. W związku z licznymi kontaktami z Żydami zza pruskiej granicy zawiązano w Ełku komitet wpierający cierpiących biedę starozakonnych w Rosji i Polsce (niem. Comitee zur Unterstützung der nothleidenden Israeliten in Russland und Polen). Wraz z kolejnym etapem liberalizacji prawa wobec Żydów w państwie pruskim, w 1847 r. powołano gminę synagogalną. W 1848 r. rozpoczęto budowę nowej synagogi, którą ostatecznie oddano do użytku w 1851 roku.

W 1841 r. zamieszkał w Ełku Lazar Lipmann Silberman (1819–1882), pełniący potem w gminie funkcje rabina i rzezaka. W 1856 r. Silberman rozpoczął wydawanie pierwszego na świecie tygodnika drukowanego w języku hebrajskim „Ha-Magid” (hebr. Kaznodzieja). Periodyk ukazywał się do 1891 roku. Pismo docierało zarówno do wielkich metropolii Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego (Warszawa, Wilno, Petersburg), jak i Niemiec (m.in. Wrocławia, Gdańska, Berlina). W 1858 r. drugim redaktorem pisma został Dawid Gordon (1826–1886), nauczyciel rodem z Wilna, który do Ełku przybył z Liverpoolu (kontynuował on potem wydawanie periodyku po śmierci Silbermanna). W 1864 r. Silbermann założył wydawnictwo-stowarzyszenie Mekice Nirdamim (hebr. Budzący Uśpionych), funkcjonujące w Ełku do 1885 r., a następnie przeniesione do Berlina. Jego celem była publikacja rzadkich ksiąg i rękopisów hebrajskich. Zanim jeszcze założono wspomniane wydawnictwo, w 1858 r. Silbermann opublikował w Ełku książkę pt. Kadmut ha-Jehudim, która zawierała pracę Józefa Flawiusza Contra Apionem w tłumaczeniu Samuela Shullama oraz w opracowaniu Silbermanna oraz Izraela Böhmera. W 1859 r. Silbermann podał do druku dzieło Salomona ben Jehudy ibn Gabirola pt. Goren Nachon. Oprócz „Ha-Magid”, ukazywał się w Ełku także inny periodyk w języku hebrajskim, „Gan Schannschuim” (znany jest egzemplarz z 01.02.1899 r.).

Ełcka gmina żydowska rosła do początku XX wieku. W 1845 r. liczyła 90 członków, w 1871 r. – 285, w 1905 r. – 367. Miejscowi Żydzi trudnili się przede wszystkim kupiectwem i spedycją. Byli także m.in. agenci handlowi, restauratorzy, handlarze końmi, aptekarze, a nawet nauczyciele muzyki, czy posiadacze ziemscy. Pralnię prowadził Alpert, a porad prawnych udzielał dr Blumberg. W 1891 r. wśród 337 uczniów tutejszego gimnazjum było 17 Żydów, a wśród 15 abiturientów – 2. Podczas pierwszej wojny światowej w szeregach armii niemieckiej zginęli Kurt Scharlach (1889–1914), David Lewin (1892–1916), Moritz Schlochauer (1886–1917) i Max Simberg (1896–1918).

W 1930 r. na czele gminy, której siedziba mieściła się przy ówczesnej (Kaiser-Wilhelm-Straße 108 (obecnie ul. Wojska Polskiego), stał rabin Benno Fein (Luisenplatz 2), wspomagany przez rentiera Arnolda Danzigera (Kaiser-Wilhelm-Straße 2) oraz kupców Moritza Hirschfeldta (Kaiser-Wilhelm-Straße) i Josefa Hirschberga. Rabin Fein, zwany w źródłach „kaznodzieją” (niem. Prediger), pełnił również rolę kantora i nauczyciela. We władzach gminy był także aptekarz Leo Frankenstein. Ten sam zarząd funkcjonował w 1932 roku.

W 1932 r. w Ełku mieszkało 150 Żydów (0,9% ogółu mieszkańców). Była to jedna z większych społeczności w Prusach Wschodnich. Gmina posiadała synagogę przy Hindenburgstraße, cmentarz oraz rzeźnię rytualną. Nauczanie religii obejmowało 22 dzieci.

Gorycz przegranej wojny i upadku cesarstwa, spotęgowana kryzysem światowym, spowodowała wzrost nastrojów antyżydowskich. Ujawniły się one z wielką mocą, zanim jeszcze do władzy doszła NSDAP. W 1927 r. podczas zjazdu lokalnych nazistów kolportowano ulotkę zatytułowaną „Żydowska przewaga” (niem. Die jüdische Überlegenheit). W sierpniu 1932 r. do mieszkania aptekarza Leo Frankensteina nieznani sprawcy wrzucili granat ręczny. Właściciel zginął.

Po wygraniu przez NSDAP wyborów z 05.03.1933 r. nastąpiła kolejna fala szykan – w Ełku aresztowano „wielu poważnych kupców i «akademików»”, w tym kupców Kaulbarsa i Frankensteina. Latem tegoż roku rozpoczął się bojkot sklepu Moritza Hirschfeldta, który jako obywatel szwedzki nie bał się wdać w oficjalny i urzędowy konflikt z miejscowymi działaczami NSDAP i SA. Czarę goryczy przelały wydarzenia Nocy Kryształowej (09–10.11.1938 r.), podczas której spalono synagogę oraz splądrowano żydowskie sklepy.

Nastrój w mieście stawał się dla tutejszych Żydów nie do zniesienia. Co bardziej zapobiegliwi zaczęli decydować się na emigrację, najpierw poza Niemcy, później – gdy już nie można było wyjechać za granicę – przede wszystkim do Berlina. Wybierali także ucieczkę na inne kontynenty, jak np. Ibolika Slotowski (ur. w 1901 r. w Budapeszcie), pianistka, która wyszła za mąż za Helmutha Slotowskiego i mieszkała w Ełku. Slotowskim udało się wyemigrować do Szanghaju, lecz zostali tam oboje zamordowani w 1940 roku. Około 50 Żydów urodzonych na terenie powiatu ełckiego schroniło się w Berlinie.

Wielu żydowskich mieszkańców Ełku lub tutaj urodzonych zostało zamordowanych w niemieckich nazistowskich obozach zagłady w Auschwitz-Birkenau, Treblince, Sobiborze, Bełżcu, Chełmnie nad Nerem, Sachsenhausen, Stutthof, Ravensbrück, Dachau, Bergen Belsen, Trawnikach, Majdanku, a także w Raasiku, Bernburgu, Królewcu, Głusku oraz w gettach w Theresienstadt, Kownie, Rydze, Warszawie, Łodzi, Bełżycach i Mińsku. W sumie Zagłada pochłonęła życie ok. 80 osób. Przeżyli ją jednak niektórzy członkowie rodzin: Alexandrowitz, Berl, Brenner, Czollek, Eisenstaedt, Freyer, Guttfeld, Hammerschmidt, Herrmann, Jacoby, Lewinski, Littwack, Rosenthal, Slotowski.

Bibliografia

• Die jüdischen Gefallenen des deutschen Heeres, der deutschen Marine und der deutschen Schutztruppen 1914–1918. Ein Gedenkbuch, Berlin 1932.
• Einwohnerbuch der Stadt Lyck in Ostpr. Sowie der Gemeinde Prostken und der Ortschaften des Kreises Lyck, Lyck 1930.
• Falk Z. W., Lyck, [w:] Encyclopedia Judaica, t. 13, red. F. Skolnik, Detroit 2007, s. 294.
• Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 26.
• Kossert A., Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004.
• Kossert A., Zur Geschichte der jüdischen Gemeinde im Kreis Lyck, „Hagen-Lycker Brief” 2000, nr 58.
• Kouts G., Remarks on the „Invention” of Foreign News in the Hebrew Press (English Abstracts of Hebrew Articles), „Kesher” 2007, nr 36.
• Koziełło-Poklewski B., Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza w Prusach Wschodnich 1921–1933, Olsztyn 1995.
• Lyck, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2, red. S. Spector, New York 2001, s. 776.
• Silberman, Eliezer Lipman, Jewish Encyclopedia [online] http://jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=708&letter=S&search=ha-maggid%20lyck [dostęp: 06.04.2014].
• Wiśniewski T., E jak Ełk, „Słowo Żydowskie” 2006, nr 3/4.