Początki osadnictwa żydowskiego w Gliwicach nie są dokładnie udokumentowane. Prawdopodobnie pierwsi Żydzi zamieszkiwali w mieście już w okresie średniowiecza. Pośrednim dowodem na to jest istnienie w owym czasie w mieście ulicy zwanej Judengasse (późniejsza Judenstrasse), która leżała w rejonie Targu Ziemniaczanego (Kartoffelmarkt).

Na pewno musieli oni opuścić Gliwice po ogłoszeniu w 1587 r. dla miasta przywileju de non tolerandis Judaeis. Wydanie tego przywileju było związane z potwierdzeniem w latach 1582–1584 przez cesarza Rudolfa II wcześniejszych edyktów cesarskich nakazujących Żydom opuszczenie ziem dziedzicznych Habsburgów, za wyjątkiem wyznaczonych specjalnych enklaw. Nie wiadomo jednak jak długo ten przywilej nietolerancji Żydów w Gliwicach obowiązywał.

Pierwsze udokumentowane wzmianki o obecności Żydów w Gliwicach pochodzą z 1698 roku. W dniu 01 maja 1698 r. tutejszy ksiądz Fröhlich ochrzcił 18-letnią Żydówkę, nadając jej imiona: Anna Maria Renata. Była to córka dzierżawcy karczmy miejskiej Enocha i jego żony Magdaleny. Ojcem chrzestnym został baron Bernhard von Welczeck.

W maju 1713 r. cesarz Karol VI wydał edykt tolerancyjny (niem., Toleranzpatent), zezwalający Żydom na osiedlanie się na Śląsku po opłaceniu specjalnego podatku tolerancyjnego.  W 1715 r. Żydzi otrzymali przywilej na prowadzenie szynków w Gliwicach. W 1715 lub 1717 r. do miasta wprowadził się Salomon Loebel, który za zgodą barona Welczecka dzierżawił miejski wyszynk. Salomon zamieszkał w domu, który był wyłączony spod podatków miejskich. W 1721 r. zgodę na dzierżawę kramu otrzymał Joseph Hirschel, który pochodził z Rybnika.

W październiku 1726 r. Śląski Urząd Zwierzchni uchwalił patent „Wegen der Juden”, zakazujący Żydom osiedlania się w miejscowościach i domach, w których ich wcześniej nie było. W ten sposób zakazano osiedlania się na Śląsku nowych Żydów (tzw. obcych). Patent wprowadził również tzw. „zasadę inkolatu” – w każdej żydowskiej rodzinie zgodę na zawarcie małżeństwa i uzyskanie prawa zamieszkania (łac., incolae) otrzymywał jedynie jeden syn. Pozostali synowie uważani byli za obcych i po uzyskaniu pełnoletności musieli opuścić granice kraju[1.1]. 

W 1739 r. w Gliwicach tolerowanymi Żydami byli: Salomon Löbel z żoną Chaną i synami Samuelem, Dawidem, Mojesesem, Jakubem i córką Magdaleną (dzierżawili miejski wyszynk, i mieli zgodę na posiadanie własnego prywatnego nauczyciela dla dzieci oraz gorzelnika), Jacob Löbel z żoną Evą, synami Isaakiem i Samuelem, oraz córką Ludischą (dzierżawili wyszynk gorzałki i posiadali własną służącą – Jacob był zięciem Salomona Löbel), a także Joseph Hirschel z żoną Rosiną, synami Feitelem, Samuelem i Mayerem, oraz córkami Machel, Zartel i Rachel (właściciel małego kramu, posiadał zgodę na posiadanie własnego prywatnego nauczyciela). W 1742 r. Salomon Löbel stał się pierwszym żydowskim właścicielem domu w Gliwicach (kupił własność od barona Welczecka).

Podczas pierwszej wojny śląskiej w 1742 r. większość Śląska znalazła się pod panowaniem Królestwa Pruskiego. Śląscy Żydzi przywitali nadejście panowania pruskiego z wielką nadzieją na lepsze życie[1.2]. Prawdopodobnie podczas przemarszów wojsk przez Gliwice, Salomon Löbel został obrabowany i musiał czasowo zrezygnować z arendy. Wojna zmusiła także Jacoba Löbel'a do zamknięcia wyszynku, a Hirschel stał się ubogim człowiekiem. Jednak, pomimo tych chwilowych kłopotów, szybko zdołali oni odbudować swoje interesy i już w 1743 r. Salomon Löbel dzierżawił gorzelnię z wyszynkiem, a jego syn Samuel usamodzielnił się, wynajmował dom i prowadził wyszynk. Jacob Löbel był właścicielem domu i prowadził wyszynk. Również Hirschel ponownie otworzył kram z towarami korzennymi i wełnianymi oraz kupił dom. Do Gliwic wprowadzili się: Samuel Moyses (dzierżawił gorzałkę), Hirschel Löbel (prowadził wyszynk w domu barona Welczecka) i Levek Wolff (handlował skórą i mazelanem. W 1743 r. w Gliwicach żyły cztery rodziny żydowskie liczące 28 osób. Za prawo zamieszkiwania na Śląsku płacili opłaty tolerancyjne (niem., Toleranzgeld), które wpłacali na rzecz państwa do kasy w Koźlu w dwóch półrocznych ratach.

W latach 1753–1795 gliwiccy kramarze i kupcy bezskutecznie postulowali do władz miasta o zatwierdzenie dla Gliwic przywileju de non tolerandis Judaeis. Umożliwiłoby to ograniczenie żydowskiego osadnictwa w mieście, z wyznaczeniem tzw. „Żydów nietykalnych”, którzy mogliby do swojej śmierci zamieszkiwać w mieście. W 1755 r. wprowadzono nowy system podatkowy, który dzielił Żydów na posesjonowanych i nieposesjonowanych. W zależności od zajmowanego gruntu płacili oni podatek od 10 do 30 talarów.

Po 1750 r. powstała w Gliwicach gmina żydowska, co było uwarunkowane liczbą co najmniej dziesięciu dorosłych mężczyzn, niezbędnych do odprawiania modłów. Pierwsze nabożeństwa odbywały się w prywatnym domu przy Pfarrgasse (obecna ul. Plebańska). W dniu 29.10.1753 r. Salomon Loebel (dzierżawca wyszynku i gorzałki) zażądał od władz miejskich Gliwic, aby zwróciły się do Kamery Wojenno-Dominialnej o niedopuszczanie innych Żydów do osiedlania się w mieście. Odpowiednia decyzja w tej sprawie została wydana 27.03.1755 roku. Zgodnie z nią Żydzi posiadający już swoje domy w Gliwicach mogli przebywać w mieście do końca życia. Jednak ich spadkobiercy musieli odsprzedać majątki chrześcijanom i opuścić miasto. Równocześnie Magistrat otrzymał prawo pobierania specjalnego podatku gruntowego od Żydów (niem., Grundzins). Poza tym byli oni zobowiązani do płacenia podatku tolerancyjnego (niem., Toleranzsteuer) i akcyzy osobistej (niem., Personal-Accise). W 1757 r. w Gliwicach żyło siedem rodzin żydowskich, liczących ogółem 41 osób.

W 1763 r. w Gliwicach żyło dziesięć rodzin żydowskich, liczących 51 osób. Z 1763 r. pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu domu modlitwy w Gliwicach. W 1765 r. do miasta wprowadził się Salomon Abraham (szynkarz) z żoną Hannele i piątką dzieci. Spis z 1766 r. wymienia rytualnego rzezaka gminnego Samuela Loebela. W owym czasie najbogatszym gliwickim Żydem był Baruch Salamon (właściciel fabryki skór), który nieformalnie pełnił funkcję przewodniczącego gminy. W 1770 r. nowym sługą bożniczym został Aron Abraham.

Niekorzystne dla Żydów przepisy osiedleńcze powodowały, że z upływem lat malała liczba rodzin żydowskich mieszkających w Gliwicach. W 1773 r. w mieście żyło sześć rodzin żydowskich, liczących 31 osób. Pomimo tego, w 1776 r. do kasy miejskiej Gliwic wpłynęło 1268 talarów ściągniętych podatkiem od „akceptowanych tolerowanych” Żydów (niem. Toleranzgelder)[1.3].

W 1776 r. władze pruskie nakazały przesiedlenie w ciągu miesiąca wszystkich Żydów żyjących po lewej stronie Odry na prawą stronę rzeki. W nowych miejscach mogli oni zamieszkiwać jedynie we wsiach. Po kilku latach, we wrześniu 1779 r. władze pruskie zmieniły zdanie i nakazały wszystkim Żydom opuszczenie wiosek i zamieszkanie w miastach. Jako główne miasto zamieszkania wskazano wówczas Gliwice.

W 1780 r. rzezakiem gminnym w Gliwicach był Loebel Berel Moses, który w 1782 r. dodatkowo podjął się pełnienia obowiązków kantora. Pomimo niesprzyjającej atmosfery wobec osiedlania się Żydów w mieście, w 1780 r. do Gliwic przyjechał Mendel Rafael, a w 1782 r. kupiec Joachim Abraham z Leśnicy. W 1783 r. w mieście żyło 11 rodzin żydowskich, liczących 68 osób. Museili oni płacić opłaty tolerancyjne (niem., Toleranz- und Personal-Accise oraz Nahrungsgeld), po czym otrzymywali odpowiednie zaświadczenie, tzw. kwit tolerancyjny (niem., Toleranzzettel).

W 1787 r. władze pruskie wycofały się z zarządzeń przesiedlania Żydów do wyznaczonych miast przesiedleńczych, ponieważ opuszczane przez nich miasta ponosiły zbyt duże straty gospodarcze. W 1790 r. w Gliwicach mieszkało 77 Żydów. W grupie tej było najwięcej na całym Śląsku Żydów określanych jako die Stammjuden[1.4].

W 1791 r. władze pruskie zezwoliły Żydom na zakładanie własnych cechów rzemieślniczych, jednak w praktyce napotykało to na silne sprzeciwy i protesty ze strony chrześcijańskich rzemieślników i kupców, którzy skutecznie blokowali żydowską konkurencję. W 1793 r. w Gliwicach żyło 16 rodzin żydowskich liczących 62 osoby. Wszyscy oni posiadali już pełne nazwiska, które bardzo często były przyjmowane od miejsca pochodzenia – np. Birawer pochodził z Bierawy, a Hultschiner pochodził z Hulczyna. Czasami nazwiska były związane z wykonywanym zawodem, np. Traugott służył w domu modlitwy. Spis mieszkańców Gliwic wymienia wówczas następujące osoby: Joachima Abraham Loewenfeldta, Hirschel Wolff Hayna, Moses Wolff Gutmanna, Moses Aron Loewensteina, Itzig Meckel Birawera, Loebel Berel Traugotta (kantor i rzezak gminny), Valentin Seeligmann Pappenhaymera, Aron Jacob Hultschinera, Israel Loebel Landsbergera, Alex Moises Lichwitza oraz Moses Jacob Bartensteina. W dniu 27 sierpnia 1796 r. trzech Żydów (Joachim Abraham Loewinfeldt, Hirschel Wolff Hayn i Moses Wolff Guttmann) zwróciło się w imieniu gminy do Magistratu z prośbą o wyznaczenie im przewodniczącego, który ukróciłby panujący w niej nieporządek. Magistrat wyraził zgodę i pierwszym oficjalnym przewodniczącym gminy żydowskiej w Gliwicach został Moses Guttmann. Za niesłuchanie jego poleceń groziła kara 5 talarów grzywny lub 8 dni aresztu.

W 1803 r. w Gliwicach żyło już 33 rodziny żydowskie, liczące 109 osób. Gliwicka społeczność żydowska reprezentowała coraz bardziej różnorodne zawody: Joachim Loewenfeld (handlarz), Moses Guttmann (arendarz, browarnik), Moses Loewenstein (handlarz), Abraham Handler (fabrykant skóry), Daniel Schiffer (szynkarz), Aron Hultschiner (makler), Israel Landsberger i David Steiner (dzierżawcy), Simon Goldstein (złotnik), Hirschel Ehrlich, Baruch Brendel, Jonas Eger, Isaac Reich, Isaac Neisser, Isaac Fleischer, Joseph Victor Erb i Loebel Hamburger (wynajmujący domy), Meyer Friedmann (handlarz bydłem) i inni.

Żydzi miejscowi w 1803 r. zwrócili się do władz miasta z prośbą o zezwolenie na budowę synagogi w Gliwicach. Planowano ją wznieść na placu koło browaru. Władze miejskie odmówiły jednak zgody na budowę. W 1805 r. posiadający przywilej General Privilegirte Żyd Gittel Baruch Plessner, ponownie zwrócił się do władz miejskich o wydanie zezwolenia. Również bez rezultatu. 25 lipca 1806 r. szewc Josef Blumenrich został pierwszym żydowskim członkiem cechu rzemieślniczego w Gliwicach. Uzyskał on w ten sposób prawo do uprawiania swego zawodu wraz z prawem do posiadania straganu. Zakupił za kwotę 186 talarów ławkę szewską nr 20 od chrześcijańskiego szewca Johanna Leikerta. W 1807 r. najbogatszym gliwickim Żydem był Wolf Guttmann Moses, który zapłacił roczny czynsz w wysokości 1200 talarów.

W lutym 1808 r. władze pruskie zniosły wszystkie przywileje feudalne cechów i miast, włączając w to zniesienie przywileju de non tolerandis Judaeis. Od tej pory Żydzi mogli za zgodą władz osiedlać się we wszystkich śląskich miastach i swobodnie nabywać nieruchomości. W 1809 r. byli oni właścicielami 20 domów w Gliwicach. Władze miejskie uznały wówczas, że zbyt wielu Żydów posiada domy w mieście, i 30 sierpnia 1809 r. zakazano im nabywania nowych nieruchomości. Statut miejski zezwalał Żydom na posiadanie jedynie 18 domów w centrum. W latach 1808–1809 zorganizowano pierwszy wspólny dom modlitwy gliwickich Żydów. Powstał on w prywatnym domu kupca Schlesingera, w zaułku parafialnym w pobliżu kościoła pw. Wszystkich Świętych.

W 1811 r. w mieście mieszkało 170 Żydów. Przewodniczącym gminy żydowskiej był kupiec Joachim Loewenfeld, a następnie Moses Loewenstein. W 1811 r. władze miejskie zezwoliły na budowę synagogi na placu, na którym prawdopodobnie stał niegdyś zamek. Gmina żydowska w dniu 08 lipca 1811 r. wykupiła parcelę od wdowy po burmistrzu policyjnym Schwürtzu. Najstarszym dokumentem, w którym wymieniono nazwisko gliwickiego rabina, jest dokument pochodzący z dnia 18.07.1811 r. o zakupie budynku nr 155 w Gliwicach z przeznaczeniem na synagogę. Wśród 20 podpisów widniejących na tym dokumencie, znajduje się także podpis: „Samuel Hirschel Rabiner”. Bożena Kubit wskazuje, że najprawdopodobniej rabin Samuel Hirschel to jedna i ta sama osoba co nauczyciel Samuel Biedermann, który w 1803 lub 1804 r. przyjechał do Gliwic wraz z żoną Theresie. Był on nauczycielem Talmudu i Tory. W lipcu 1812 r. zmienił nazwisko na Morgenstern, pod którym występował w późniejszych dokumentach.

W 1812 r.[1.5] w Gliwicach żyło 46 rodzin żydowskich, liczących 174 członków. Byli to członkowie rodzin: Loewenfeld, Bendel, Fraenkel, Lichtwitz, Hultschiner, Goldstein, Eger, Hamburger, Blumenreich, Landsberger, Tropplowitz, Neulander, Fleischer, Neusser, Kohn, Schiffer, Guttmann, Steiner, Loewi, Tworoger i Kessler.

W tymże roku w Gliwicach wybudowano synagogę (obecnie w tym miejscu znajduje się budynek Policji). Uroczystość poświęcenia synagogi odbyła się 04.09.1812 roku. Na uroczystości byli obecni m.in.: książę von Anhalt-Köthen, oficerowie miejscowego garnizonu, członkowie Magistratu, radni miejscowi, pastor ewangelicki Ansorge, dwóch katolickich proboszczów oraz członkowie gwardii mieszczańskiej (niem., Bürgergarde). Zatrudniono wówczas rabina Samuela Biedermanna (ur. 1768 r. w Oleśnie). Gmina wypłacała jemu rocznie 67 talarów i 6 srebrnych groszy. W tym samym czasie powstała w Gliwicach pierwsza prywatna szkoła żydowska, w której nauczycielem był Izaak Sander z Nysy. Nauczał on 48 dzieci Talmudu i czytania oraz pisowni w języku niemieckim. Nieco później nauczycielem został Lazarus Silber.

W 1814 r. w Gliwicach odbyło się zgromadzenie gmin żydowskich Górnego Śląska. W obradach przewodniczył członek Rady Miejskiej w Pszczynie, Abraham Muhr (1780–1874). Uchwalono wówczas memoriał o zjednoczeniu gmin żydowskich w działalności religijnej i udzielaniu sobie wzajemnej pomocy.

W latach 1814–1815 w Gliwicach pojawił się rabin Benjamin Wolff, o którym niewiele wiadomo. W 1814 lub 1815 r. do Gliwic przyjechał z Wrocławia rabin Nachman Wolff Wischnitz. W 1815 r. w Gliwicach założono cmentarz żydowski, położony na przedmieściu Piasek. Wcześniej zmarłych chowano w pobliskiej Wielowsi i Mikołowie. 

Brak uregulowań prawnych dotyczących żydowskiego szkolnictwa doprowadził w 1820 r. do wydania decyzji przez władze oświatowe w Opolu, o przeniesieniu dzieci żydowskich do katolickiej szkoły miejskiej w Gliwicach. Pomimo tego, nauczyciele Izaak Sander, Mojżesz Brenner, Hirsch Jacobson i Marcus Lichtwitz kontynuowali prywatne nauczanie.

W lipcu 1821 r. władze pruskie zabroniły Żydom składania podpisów w języku hebrajskim. Od tego momentu we wszystkich sprawach formalnych można było używać wyłącznie języka niemieckiego.

W 1822 r. w Gliwicach doszło do konwersji 19-letniej Libette Landsberger na ewangelicyzm. Przy chrzcie otrzymała imiona: Mathilde Constanze. Z powodu jej złego prowadzenia się, 17.07.1822 r. doszło do ulicznego zbiegowiska, gdy jej brat usiłował zabrać ją siłą do rodzinnego domu. Przy tej okazji został on aresztowany razem z dwoma innymi Żydami. Konwersji na katolicyzm dokonała natomiast Pauline Loebel, która przyjęła nazwisko Gleiwitzer.

W 1823 r. w mieście mieszkały już 84 rodziny żydowskie liczące 430 członków. Wśród wykonywanych zawodów było: 7 kupców, 7 kramarzy, 1 domokrążca, 3 handlarzy gorzałką, 1 handlarz żywnością, 1 pomocnik handlowy, 6 destylatorów, 3 cukierników, 8 szynkarzy, 2 karczmarzy, 6 właścicieli winiarń, 4 piekarzy, 3 rzeźników, 3 browarników, 4 gorzelników, 2 złotników, 1 garbarz, 1 szewc, 1 blacharz, 1 przewoźnik po Kanale Kłodnickim, 1 młynarz, 2 mydlarzy, 1 rabin, 1 kantor, 3 sług synagogalnych oraz 3 nauczycieli prywatnych.

W styczniu 1823 r. gliwicki rabin Wolff Wischnitz pojechał do Żor, aby obrzezać syna kupca Adolpha Loewy i zmarł tam na skutek zaczadzenia. Jego następcą został rabin Hirsch Jakob Zuckermann (ur. ok. 1780 r. we Wrocławiu), który w dniu 06.06.1823 r. przyjechał z Wrocławia. Okres jego działalności przypadł na czas trudnych dyskusji na temat istoty judaizmu we współczesnym świecie i potrzebie reform. Zrozumiałym więc było, że różne wypowiedzi rabina wzbudzały kontrowersje. Funkcję rzezaka i kantora w owym czasie pełnił Bernhard Cohn, który w 1827 r. wyprowadził się do Żor.

W 1828 r. w całym powiecie gliwickim żyło 1464 Żydów, stanowiąc 3,2% ogółu mieszkańców. W 1829 r. w skład zarządu gminy żydowskiej wchodzili: J. Hendler, S. Troplowitz i M. Deutsch.

W 1829 r. Josef Blumenreich wydzierżawił od księcia pszczyńskiego nieczynną hutę szkła w pobliskiej wsi Wesoła. Był to początek zaangażowania się gliwickich Żydów w rozwój przemysłu miasta. W tym samym roku do Gliwic wprowadził się pierwszy lekarz żydowski, doktor medycyny Sigismund Loewe. Ożenił się z Henriette Itzig. W 1836 r. wyprowadził się do Berlina. W 1830 r. w Gliwicach mieszkało 463 Żydów. W 1832 r. przewodniczącymi gminy żydowskiej byli kupcy Jonas Eger i M. Boehm. Funkcję rzezaka i kantora pełnił wówczas pochodzący z Wielowsi Joseph Kirschner (w 1828 r. przeprowadził się z Mikołowa do Gliwic). Drugim rzezakiem był Moses Kessler (pochodził z Jarząbkowic koło Pszczyny).

W 1833 r. uruchomiono drugą elementarną szkołę żydowską w Gliwicach. Kierownikiem został Adolf Bial, a nauczycielem pomocniczym – Arnold Hoffmann. Nauczyciele byli opłacani przez gminę i podlegali zatwierdzeniu przez odpowiednie niemieckie władze oświatowe. W szkole uczyło się 117 dzieci.

W 1836 r. w Gliwicach mieszkało 652 Żydów, z których 81 posiadało tzw. certyfikat obywatelstwa. W 1836 r. do miasta wprowadzili się dwaj żydowscy lekarze Salamon Stroheim i Jacob Preiss (w 1837 r. wyprowadził się do Prudnika), a w 1839 r. wprowadził się doktor medycyny Ludwig Preiss. W 1841 r. w mieście zamieszkał księgarz Sigismund Landsbergerp. W dniu 19 października 1840 r. odbyły się wybory 15 reprezentantów do gminy gliwickiej. Wyboru dokonało 5 tzw. walmanów, których wcześniej wybrali wszyscy uprawnieni członkowie gminy. W ten sposób pierwszym przewodniczącym gminy i sekretarzem został Salomon Troplowitz, drugim przewodniczącym i księgowym – J.S. Nothmann, a zastępcą przewodniczącego – Ludwig Schlesinger. Obowiązki swoje sprawowali przez 2 lata.

W 1842 r. przewodniczącym gminy został Samuel Troplowitz i Emanuel Fränkel. Obaj wybrani musieli składać tekst urzędowej przysięgi: 

„Ja [...] ślubuję i przysięgam wobec Adonai, Boga Izraela, że JKM królowi Prus, mojemu najłaskawszemu panu, będę poddany, wierny i posłuszny, zastosuję się chętnie do poleceń moich przełożonych, będę wypełniał sumiennie moje obowiązki jako obywatel i będę współdziałał dla dobra państwa i gminy, do której należę, ze wszystkich moich sił. Tak mi dopomóż Bóg. Amen”. [1.6].

W 1843 r. gmina żydowska w Gliwicach dysponowała synagogą, mykwą, 3-klasową szkołą, cmentarzem, na którym stał budynek mieszczący kostnicę i mieszkanie grabarza. Za miejsce siedzące w synagodze płacono wówczas od 5 do 10 talarów. Kąpiel rytualna dla kobiet w mykwie kosztowała 12 srebrnych groszy. Gmina opłacała mieszkania służbowe dla rabina, kantora i szamesa. W 1844 r. niezadowoleni z rabina członkowie gminy doprowadzili do usunięcia ze stanowiska rabina Hirscha Jakoba Zuckermanna, który wyjechał do Wrocławia. W ten sposób Gliwice stały się pierwszą gminą na Górnym Śląsku, która zwolniła ze stanowiska starego rabina, który był nieprzychylny reformom judaizmu. W 1844 r. przewodniczącym gminy został G. Hahn, a jego zastępcą – Loebel Wollner. W 1846 r. przewodniczącym był Loebel Wollner, a jego zastępcą – Emanuel Fränkel.

W 1845 r. w Gliwicach powstał pierwszy chór żydowski. Prawdopodobnie był to pierwszy chór działający w mieście. Przez ponad 25 lat jego kierownikiem był Willy Fleischer.

W latach 1844–1848 Gliwice pozostawały bez własnego rabina. W okresie tym, część funkcji religijnych w mieście spełniali rabini z Bytomia, Pyskowic, Rybnika, Mikołowa, Białej i Żor. Natomiast w samych Gliwicach przez ten czas trwała dyskusja na temat, kto może zostać nowym rabinem. Czasowo funkcję rabinackiego asesora pełnił Abraham Deutscher. W trakcie tych dyskusji, w 1845 r. do Gliwic przyjechał profesor Uniwersytetu Wrocławskiego Henrich Graetz. Podczas swojego pobytu w mieście wygłosił wykład o zaletach bycia ortodoksyjnym Żydem. Wykład wzbudził wiele kontrowersji i nie był zbyt dobrze przyjęty przez gliwickich Żydów. W 1846 r. poważną kandydaturą na rabina Gliwic był M. Goldstein z Wrocławia, jednak on sam zrezygnował z przyjazdu do Gliwic. Następnie funkcję gliwickiego rabina zaproponowano rabinowi Abrahamowi Neuda z Moraw. Był to reformowany rabin, o postępowych poglądach, jednak władze pruskie odmówiły wydania mu zezwolenia na przyjazd na Górny Śląsk. Odmowę umotywowano stwierdzeniem, że w granicach państwa pruskiego nie brakuje wykształconych rabinów.

W dniu 08.10.1847 r. przeprowadzono w gminie żydowskiej w Gliwicach wybór 9 reprezentantów. Przewodniczącym gminy został Emanuel Fränkel, a jego zastępcą – Moritz Panofsky. Gliwicka gmina żydowska obejmowała wówczas swoim zasięgiem następujące pobliskie wioski: Nieborowice, Pilchowice, Żerniki, Zabrze, Makoszowy, Ligota Zabrska, Przyszowice, Szobiszowice, Czekanów, Trynek, Wójtowa Wieś, Ostropa, Szałsza, Szywałd i Żernica.

W listopadzie 1847 r. król Fryderyk Wilhelm IV wydał ustawę, która zrównała ludność żydowską w prawach politycznych i obywatelskich z ludnością chrześcijańską. Pomimo tych wszystkich państwowych zarządzeń, w maju 1848 r. w Gliwicach doszło do rozruchów antysemickich. Podłożem wybuchu zajść była pogłoska obwiniająca Żydów o wywołanie epidemii tyfusu plamistego szalejącego wówczas na Górnym Śląsku. Na tle tej epidemii toczyła się dyskusja na temat emancypacji Żydów. Natomiast bezpośrednią przyczyną rozruchów w mieście było opublikowanie przez doktora Maxa Ringa artykułu w w „Der Oberschlesische Wanderer” na temat emancypacji Żydów. W odpowiedzi ukazał się obraźliwy paszkwil w postaci ulotki pt. „Nur keine Judenemancipation” (z niem., Tylko żadnej emancypacji Żydów). Po przeczytaniu ulotki, doktor Ring przygotował kolejny artykuł, który miał ukazać się w gazecie „Gegenwart” 2 maja 1848 roku. Jednak już wieczorem 1 maja, grupa 21 mieszkańców Gliwic zażądała od burmistrza ukarania doktora Ringa. Następnie tłum mieszczan wszczął rozruchy na mieście. Wybijano szyby w domach i sklepach żydowskich oraz rabowano żydowskie mienie. Doktor Ring obawiając się linczu, potajemnie wyjechał z Gliwic do Wrocławia. Rozruchy zostały stłumione następnego dnia przez straż obywatelską i wojsko. Jednak fala zajść tzw. Wiosny Ludów 1848 r. miała także korzystne skutki dla żydowskiej społeczności Gliwic.

W 1848 r. Salomon Troplowitz (handlarz winem) został pierwszym żydowskim radnym miejskim. Od tego momentu Żydzi zaczęli odgrywać coraz większą rolę w życiu społeczno-gospodarczym Gliwic. Już w 1848 r. Robert Caro założył w Łabędach hutę „Hermina”. Jego współudziałowcem był inspektor hutniczy Kirstein z Rud.

W lipcu 1848 r. nowym rabinem Gliwic został dr Hirsch Hirschfeld. Był to pierwszy gliwicki rabin, który posiadał akademickie wykształcenie. Zaangażował się czynnie w rozwój żydowskiego szkolnictwa w mieście.

W 1850 r. parlament pruski przyjął nową konstytucję, która ostatecznie potwierdzała nadanie Żydom praw obywatelskich. W latach 50. XIX w. żydowski przedsiębiorca Emanuel Friedlaender założył w Gliwicach przedsiębiorstwo spedycyjne, zajmujące się eksportem węgla (w 1872 r. nabył pierwsze nadania górnicze w okręgu rybnickim).

W dniu 08.08.1853 r. na mocy rozporządzenia królewskiego pełnomocnika oficjalnie powołano do życia liberalną gminę żydowską w Gliwicach. Podlegali jej Żydzi z Łabęd, Toszka i Wielowsi. 20 października 1854 r. gliwicka gmina otrzymała własny statut, który regulował pod względem prawnym każdy szczegół jej funkcjonowania. Gmina posiadała osobowość prawną, a jej majątek mógł być użytkowany jedynie dla dobra gminy. Na członkach gminy spoczywał obowiązek płacenia składki, której wysokość była uzależniona od majątku i dochodów. Zarząd gminy tworzyli Emanuel Fränkel, Loebel Wollner, W. Blumenreich, L. Hahn i J.S. Nothmann.

W 1856 r. nastąpiło przekształcenie elementarnej szkoły żydowskiej w Gliwicach w 5-klasową szkołę. W tym czasie do szkoły uczęszczało 313 uczniów, których uczyło 7 nauczycieli i 1 nauczycielka. W 1857 r. w skład Zarządu gminy wchodzili: Loebel Wollner, Lazarus Hahn, W. Blumenreich, M. Silbergleit i S. Staub. Przewodniczącym Zarządu był Emanuel Fränkel, a przewodniczącym kolegium reprezentantów – B. Mokrauer. W dniu 21.03.1859 r. w Gliwicach odbyła się pierwsza konferencja nauczycieli żydowskich.

W latach 1859–1861 wybudowano nową synagogę. Uroczystość jej poświęcenia odbyła się 29.08.1861 roku. Stała ona obok starej synagogi i była to wówczas jedna z największych i najpiękniejszych bożnic na Górnym Śląsku. Równocześnie wyburzono starą synagogę, a na jej miejscu wzniesiono okazały żydowski dom starców.

W drugiej połowie XIX w. wielu z gliwickich Żydów było cenionymi urzędnikami we władzach miejskich. Niektórzy działali w organizacjach kulturalnych, związkowych, a inni zakładali własne przedsiębiorstwa przemysłowe. W 1865 r. Josef Kleczewski założył Gliwickie Towarzystwo Pożyczkowe. W 1866 r. żydowski przedsiębiorca Heinrich Kern wraz ze swoim szwagrem Robertem Caro, założyli w Gliwicach fabrykę drutu, która działała pod nazwą „Heinrich Kern & Co”. W 1867 r. S. Huldschinsky założył w Gliwicach pierwszy na całym Górnym Śląsku zakład produkcji rur – „Hahn & Huldschinsky”. Po kilku latach zakład zmienił nazwę na „S. Huldschinski u. Söhne” (obecnie Huta 1-go Maja). Równocześnie Emanuel Friedlaender i Fryderyk Grudman założyli Izbę Handlową w Gliwicach.

W 1872 r. został założony Związek Górnośląskich Gmin Synagogalnych (niem., Oberschlesische Synagogen-Gemeinden), w skład którego wchodziła gliwicka gmina żydowska. W tym samym roku Josef Kleczewski otworzył fabrykę papieru w Gliwicach, która specjalizowała się w produkcji tektury. W grudniu 1881 r. zniszczył ją wielki pożar. Zdołano ją jednak odbudować i ponownie uruchomiono produkcję. W 1876 r. przewodniczącym gminy żydowskiej został fabrykant Heinrich Kern. Do gminy gliwickiej należały wówczas: Nowa Wieś, Trynek, Szobiszowice, Gierałtowice, Czekanowa. Szałsza, Łabędy, Brzezinka, Ligota Zabrska, Przyszowice i Żerniki.

W 1877 r. rada miejska Gliwic podjęła decyzję o zniesieniu szkolnictwa wyznaniowego w mieście. W miejsce elementarnej szkoły żydowskiej utworzono wówczas wielowyznaniową szkołę, a dla trzech najstarszych klas dziewcząt stworzono Żydowską Szkołę dla Dziewcząt. Proces przekształcania szkół ukończono w 1882 roku.

W latach 1878–1888 właścicielem zakładu produkcji rur „S. Huldschinski u. Söhne” był Oskar Huldschinsky. W 1883 r. gliwicki żydowski przedsiębiorca Oscar Caro wraz z bratem Georg'em, stał się właścicielem huty „Julia” w Bobrku. W 1887 r. doprowadził on do połączenia z hutą „Hermina” (w Łabędach), firmą „Heinrich Kern & Co” (fabryka drutu) i hutą „Baildon” (w Katowicach). W wyniku tego połączenia powstał koncern Oberschlesische Eisenindustrie A.G. für Bergbau und Hüttenbetrieb. Później dołączono do niego także hutę „Silesia” w Rybniku. W 1882 r. członkowie gliwickiej gminy żydowskiej zgromadzili 3780 marek, które przeznaczono na pomoc dla uchodźców uciekających przed pogromami w Rosji. W tym samym 1882 r. rabin dr Hirsch Hirschfeld doznał udaru mózgu, co zmusiło go do podjęcia decyzji o przejściu w dniu 01.04.1884 r. na emeryturę. W dniu 01.07.1884 r. nowym rabinem został dr Wilhelm Münz (ur. 04.02.1856 r. w Tarnowie). Wygłaszał on piękne, pełne gorliwości przemówienia, dzięki którym bardzo szybko zyskał sławę nie tylko w Gliwicach, ale także poza granicami Górnymi Śląska..

W październiku 1884 r. w Gliwicach zawiązała się loża masońska „Die Humanitas” należąca do organizacji „B'nei B'rith”. Jej pierwszym przewodniczącym został Isydor Badrian.

W 1885 r. w Gliwicach istniały: Związek Opieki nad Chorymi (niem., Kranken Pflegeverein), Związek Pogrzebowy (niem., Beerdigungsverein), Związek Wspierania Sierot i Podniesienia Rzemiosła (niem., Wohltätigkeitsverein) i Związek Kobiet dla Wspierania Ubogich Narzeczonych i Położnic (niem., Frauenverein zur Unterstützung armer Bräute und Wöchnerinnen). W zarządzie synagogi znajdowali się wówczas: Samuel G. Hahn, Meyer Staub, Adolf Schlesinger, dr Salomon Hauptmann i Louis Lichtenberg. W 1887 r. dokumenty gliwickie wymieniają obecność żydowskiego sędziego dr. Moritza Berwina. W mieście mieszkał także adwokat Eugen Lustig.

23 października 1888 r. w hotelu „Schüers” w Gliwicach odbył zjazd delegatów Związku Górnośląskich Gmin Synagogalnych. Po burzliwej dyskusji związek przekształcił się w Związek Gmin Synagogalnych Regencji Opolskiej (niem., Synagogen-Gemeinde Verband des Regierungsbezirks Oppeln). Do jego głównych zadań należała walka z antysemityzmem, nacisk na kształcenie śląskich Żydów oraz budowa sierocińców żydowskich. W maju 1889 r. przewodniczącym Związku został pochodzący z Gliwic dr Simon Jeschijahu Freund (1823–1896).

W 1890 r. C. Goldstein otworzył w hotelu „Prinz ven Preussen” pierwszą restaurację z kuchnią koszerną w Gliwicach. Hotel później przemianowano na „Bahnhofshotel”. W dniu 07 stycznia 1892 r. władze miejskie nadały pierwszemu Żydowi tytuł honorowego obywatela miasta Gliwice. Był nim lekarz i radca sanitarny Simon Freund (1823 – październik 1896, Gliwice). W 1893 r. do grona nowych zawodów dołączają hotelarze Max Weiss, Fedor Friedländer i Wilhelm Schäfer, sędzia dr Max Hirschel, dentysta Salo Kaiser i inżynier Hermann Königsfeld.

Równolegle z rozwojem gminy żydowskiej i coraz większym zaangażowaniem gliwickich Żydów w życie gospodarcze i społeczne miasta, postępowała rozbudowa zakładu produkcji rur Huldschinsky'ego. W latach 1889–1890 wybudowano w nim pierwsze piece martenowskie i prasę parowo-hydrauliczną. W 1892 r. Huldschinsky wybudował dla robotników pracujących w jego zakładzie, osiedle mieszkaniowe liczące 55 domów dwurodzinnych. Później wybudowano przy osiedlu kościół, nazywany również „kaplicą Huldschinsky'ego”. W 1894 r. nastąpiło przekształcenie zakładu w spółkę pod nazwą „A.G. Huldschinsky'sche Hüttenwerke”, która posiadała kapitał w wysokości 3 mln marek. W 1905 r. spółka połączyła się ze spółką „Oberschlesische Eisenbahnbedarfs A.G.” i przyjęła nazwę „Abteilung Stahlwerk”. W ten sposób kapitał spółki wzrósł do 20 mln marek. W 1890 r. Bendix Meyer założył w Gliwicach fabrykę kotłów „Oberschlesische Kesselwerke B. Meyer G.m.b.H.”.

Innymi dużymi koncernami były: „Oberschlesische Kokswerke und Chemische Fabriken” czy „Oberbedarsgesellschaft”. A. Blumenreich był właścicielem huty szkła, Moritz Rahner posiadał fabrykę mydła, a Josef Schindler – fabrykę cygar. Danziger, Münzer, Neufeld i Rappaport uruchomili młyny parowe. Emanuel Fränkel założył prywatny bank, a Abraham Perls założył kantor wekslowy. Znamienitą żydowską rodziną była rodzina Troplowitz, m.in. Salomon Troplowitz był pierwszym żydowskim radnym miasta, Louis Troplowitz wybudował synagogę w Gliwicach, a doktor Oskar Troplowitz wynalazł popularną pastę do zębów i krem „Nivea”.

W 1896 r. ulubionym miejscem spotkań żydowskiej inteligencji Gliwic oraz miejscem organizowania większości uroczystości religijnych był hotel „Sansoussi”, założony w latach 70. XIX w. przez F. Friedländera, a w 1896 r. odsprzedany Eilhelmowi i Fanny Neumarkt'om. Hotel słynął ze znakomitej kuchni koszerne.

W dniu 07.01.1896 r. zmarła w Lipsku wdowa Lina Lustig, z domu Schlesinger. Pozostawiła po sobie spadek w wysokości 100 tys. marek. Zgodnie z jej ostatnią wolą, w 1897 r. utworzono trzyosobowe kuratorium, które zarządzało fundacją, której powierzono połowę spadku po zmarłej. Odsetki z tej kwoty były przeznaczane na wsparcie potrzebujących Żydów o nieposzlakowanej opinii, którzy ukończyli 50 lat i byli niezdolni do pracy oraz pochodzili z Gliwic. W dokumentach gminy z 1902 r. znajdujemy kolejne nowe zawody wykonywane przez Żydów. Byli to właściciele młyna Max i Eduard Danziger, chemik dr Richard Glogauer, właściciel kamieniołomu Moritz Jacobowitz, starszy inżynier dr Moritz Neumark, aptekarz Leopold Ritter, drogista Salo Tworoger.

W 1906 r. w skład zarządu gliwickiej gminy żydowskiej wchodzili: Louis Lichtenberg, Siegmund Schüller, dr Bermann, Fritz Kochmann i Max Gassmann. Wybory do władz gminy w 1911 r. zostały przeprowadzone w sali posiedzeń rady miejskiej w gmachu ratusza. Wykaz członków gminy wymienia między innymi: sędziów Paula Görke i Siegfrieda Rosenthala, adwokatów Leopolda Briegera, Bernharda Cohna, dr Erwina Fröhlicha i dr Emila Loewensteina, asesora sądowego dr Rudolfa Freunda, radcę sądowego Felixa Haussmanna, dyrektora banku Arnolda Böhma, właściciela cegielni Fritza Biala, przedsiębiorcę budowlanego Wilhelma Timendorfera, fotografa Maxa Wolffa, maszynistę Siegmunda Cohna, rejencyjnego mistrza budowlanego Martina Fabiana.

Na początku 1916 r. ciężko zachorował rabin dr Wilhelm Münz. Nie mogąc pełnić wszystkich swoich normalnych obowiązków, w lutym 1916 r. doprowadził do zatrudnienia jako swojego zastępcę rabina dr Samuela Mosesa Ochs (1886, Zborów – 1942, Londyn). Po śmierci Münza, w styczniu 1917 r. objął on po nim stanowisko rabina Gliwic. Rabin Ochs bardzo szybko rozpoczął działalność niesienia pomocy dla wdów po poległych żydowskich żołnierzach, którzy służyli w niemieckiej armii. Pełnił również posługę duchową dla rannych żydowskich żołnierzy przebywających w szpitalach polowych w rejonie Gliwic.

W 1917 r. władze miejskie przyznały notariuszowi Eugen Lustigowi (ur. 08.10.1856 r. w Gliwicach) tytuł honorowego obywatela miasta. Innymi honorowymi obywatelami miasta byli: adwokat Arthur Kochmann (1864–1943), lekarz Simon Freund (1823–1896) oraz radca miejski Josef Kleczewski (1839–1922).

28 czerwca 1917 r. strajkujący robotnicy gliwickich zakładów wyszli w wielkiej demonstracji na ulice miasta. Podczas jej trwania doszło do tzw. „wydarzeń gliwickich”, w trakcie których około 10 tys. zdesperowanych i głodnych robotników zdemolowało i obrabowało większe sklepy w mieście. Ich ofiarą padły żydowskie sklepy należące do Waltera Barascha, Hamburgera i Neumanna.

W 1918 r. znakomita pianistka Ruscha Kohn założyła Szkołę Muzyczną w Gliwicach (przy obecnej ul. Zwycięstwa 28). Jednak wybuch powstań śląskich i głęboki kryzys ekonomiczny spowodowały, że szkoła rozpoczęła swoją działalność dopiero w 1922 roku. W późniejszych latach szkołę przemianowano na Konserwatorium Muzyki.

Pod koniec I wojny światowej, w wyniku zmian granic i odrodzenia się państwa polskiego, wielu spośród niemieckich Żydów w Gliwicach zdecydowało się na emigrację, głównie do wielkich ośrodków miejskich w Niemczech. 

W dniu 20 marca 1921 r., kiedy przeprowadzono plebiscyt na Górnym Śląsku, rabin Samuel Ochs z Gliwic mocno zaangażował się przeciwko podziałowi Górnego Śląska. Wzywał ludność żydowską by podczas plebiscytu oddała swoje głosy opowiadając się za przynależnością Śląska do Niemiec. Podczas głosowania większość społeczności żydowskiej oddała głosy za pozostaniem Górnego Śląska w Niemczech. W Gliwicach oddano 32 029 (78,7%) głosów za pozostaniem miasta w Niemczech, i 8558 głosów – za Polską (21,0%). W wyniku plebiscytu miasto pozostało w Niemczech, jednak konieczne było przeprowadzenie zmiany w terytorialnym zasięgu gliwickiej gminy żydowskiej. Decyzją z 21 lutego 1923 r. dołączono do niej Sośnicę (wcześniej należała do Zabrza).

W 1921 r. gmina miała synagogę, mykwę, szkołę i bibliotekę.  W Zarządzie gminy byli: A. Kochmann, H. Guttmann, dr Bermann, E. Grätzer i E. Kuschnitzky. W tymże roku w grudniu do Gliwic przeprowadził się z Bydgoszczy kantor Daniel Holzapfel. Został starszym kantorem w gminie. Dodatkowo gmina utrzymywała jednego nauczyciela religii, a od 1927 r. kantora Salomona Klamka, który był przewodniczącym modłów, rzezakiem i szamesem.

W latach 1920–1930 Żydzi wzięli czynny udział w tworzeniu średniego handlu i usług w Gliwicach. W centrum miasta Paul Rosenberg założył firmę produkującą i sprzedającą meble, A. Schlesinger – firmę transportową przewozu mebli, Max Wolff – zakład fotograficzny, a Max Levy – sklep z urządzeniami elektrycznymi i oświetleniem. W połowie lat 20. XX w. w Gliwicach powstały dwa żydowskie sportowe stowarzyszenia: Ha-Koach i „Schild”. Skupiały one żydowską młodzież, która ćwiczyła się w różnych dziedzinach sportu, głównie w gimnastyce i lekkoatletyce. Organizowane były zawody z innymi klubami żydowskimi pochodzącymi z Zabrza i Bytomia, ale także z Królewskiej Huty, Wrocławia i Wiednia. W Gliwicach zawody odbywały się najczęściej na boisku w parku Chrobrego.

W 1926 r. uruchomiono żydowski dom starców (niem., Jüdisches Altersheim in der Synagogengemeinde Gleiwitz), który znajdował się przy obecnej ul. Kościelnej przy synagodze.

Rozwijająca się gmina żydowska w Gliwicach wykazywała coraz większą aktywność w życiu kulturalnym miasta. Zapraszała do miasta zespoły i solistów na gościnne występy. Między innymi 12.11.1926 r. w Gliwicach wystąpił zespół katowickiej opery, który wystawił operę J. Halevy'ego. pt. „Żydówka”. Spektakl został bardzo dobrze przyjęty przez gliwicką widownię.

W 1927 r. w skład Zarządu gminy wchodzili: Arthur Kochmann, Hermann Guttmann, dr Bermann, Eugen Grätzer i Benno Markus. W dniu 17.05.1928 r. w Gliwicach wystąpiła zaproszona przez tutejszą gminę żydowską solistka Josma Selim. Występ odbył się w sali koncertowej przy ul. Klasztornej. Z innych solistów w Gliwicach występowali Ralph Benatzky oraz kantor Magnus Davidsohn. Liczne koncerty odbywały się także w synagodze, w której między innymi wystąpił zespół wrocławskich artystów kierowanych przez reżysera wrocławskiego Teatru Miejskiego, Hansa Barona.

W 1930 r. wybory Zarządu gminy żydowskiej przeprowadzono w auli szkoły średniej przy Eberstrasse (obecna ul. Strzody.

Wielkim wydarzeniem kulturalnym w życiu Gliwic był występ w październiku 1930 r. w Teatrze Miejskim w Gliwicach aktorów z Teatru Hebrajskiego „Habima” w Moskwie. Wystawili oni sztukę „Dybuk”. Z przedstawień organizowanych przez gminę żydowską można wymienić: „Nathan der Weise”, „Otello”, „Wesele Figara”, „Die Wildente”, „Hoffmanns Erzählungen”, „Palästina wie ich es erlebte”, „La Traviata”, „Zigeunerbaron”, „Week-end” i „Die Jüdin”. W latach 1931–1938 przy synagodze działał chór męski prowadzony przez nauczyciela muzyki Fleischera i kantora Freysingera.

Początek XX w. charakteryzował się wzrostem żydowskiej emigracji z Gliwic na zachód Niemiec. Z tego powodu, w 1932 r. w Gliwicach pozostało 1300 Żydów.

W dniu 06.05.1932 r. grupa żydowskich sportowców z Gliwic wzięła udział w wielkim zlocie grup młodzieży żydowskiej z Górnego Śląska, który zorganizowano w Taciszowie. W zlocie udział wzięły grupy z: Gliwic, Strzelec Opolskich, Bytomia, Opola, Koźla, Zabrza i Raciborza. Uczestniczyło w nim około 250 osób. Kulminacyjnym momentem zlotu było przemówienie gliwickiego rabina dr Ochsa, który omówił pogarszającą się sytuację młodzieży żydowskiej w Niemczech. Wezwał młodzież, aby nie rezygnowała ze swoich dążeń i starała się przezwyciężyć wszystkie trudności. Podczas zlotu kilkakrotnie oddano cześć ojczyźnie niemieckiej, na cześć której wzniesiono trzykrotny okrzyk „Niech żyje!” Zlot zakończył się odśpiewaniem niemieckiego hymnu narodowego: Deutschland, Deutschland über alles...[1.7].

Po dojściu Hitlera do władzy (30.01.1933), w Gliwicach (podobnie jak w całych Niemczech), przeprowadzono 01 kwietnia 1933 r. akcję bojkotu antyżydowskiego. Przed żydowskimi sklepami, kancelariami żydowskich adwokatów i przed poczekalniami żydowskich lekarzy wystawiono posterunki umundurowanych funkcjonariuszów bojówek SA (Die Sturmabteilungen der NSDAP, z niem., Oddziały Szturmowe NSDAP). Ich obecność działała odstraszająco na większość klientów korzystających z żydowskich sklepów, usług lekarzy i adwokatów. Młodzi bojówkarze nazistowskiej Hitlerjugend pobili gliwickiego rabina dr Ochsa. W poniedziałek 03 kwietnia 1933 r. kierownictwo partyjne NSDAP ustąpiło pod międzynarodowymi naciskami i wstrzymało akcję bojkotu antyżydowskiego. Zaplanowaną na 5 kwietnia akcję oznaczania żydowskich sklepów odwołano, informując lokalne bojówki SA o przełożeniu akcji na późniejszy termin.

W kwietniu 1933 r. przedstawiciele NSDAP przystąpili do ograniczania praw ludności żydowskiej w Niemczech. Między innymi doprowadzano do usunięcia żydowskich lekarzy i adwokatów, oraz ograniczenie możliwości wykonywania przez nich zawodu. Przyjęto wówczas zasadę obecności maksymalnie dwóch żydowskich adwokatów w jednym mieście Górnego Śląska. W Gliwicach przy prawie wykonywania zawodu pozostali: dr Lustig i dr Ernst Kohn. Oznaczało to pozbawienie możliwości zarobkowania 14 gliwickich adwokatów o pochodzeniu żydowskim. Podobne antysemickie represje dotknęły żydowskich sędziów. Ponieważ byli oni mianowani, nie mogli więc zostać usunięci ze swoich stanowisk. Wobec tego NSDAP doprowadziło do bezterminowego urlopowania lub przenoszenia na emeryturę tych sędziów. W Gliwicach dotknęło to radcę sądu okręgowego dr Brauera, radców sądu krajowego dr Siednera i dr Danzigera oraz asesora sądu okręgowego Tichauera. W środowisku lekarskim pierwszym posunięciem NSDAP było zmienienie kierownictwa górnośląskiego związku lekarzy, na czele którego stał pochodzący z Gliwic dr Haase. Równocześnie niemieckie kasy chorych oraz powszechne towarzystwa ubezpieczeniowe rozwiązały stałe kontrakty z żydowskimi lekarzami. Od tej pory mogli oni prowadzić wyłącznie prywatną praktykę lekarską.

Wcześniej, bo w dniu 31 marca 1933 r. w Gliwicach doszło do zwolnienia z pracy w domu towarowym (niem., Deutsches Familien Kaufhaus) żydowskiego pracownika Franza Bernheima. 12 maja 1933 r. odwołał się on do Rady Ligi Narodów w Genewie, która do zbadania sprawy powołała specjalny komitet. Wydana decyzja przyznawała mniejszości żydowskiej na Górnym Śląsku ochronę prawną do czasu końca obowiązywania konwencji polsko-niemieckiej z 1922 r. (przestała obowiązywać 15 lipca 1937 r.). 6 czerwca 1933 r. przedstawiciel rządu Rzeszy w Lidze Narodów, August von Keller, zobowiązał się w imieniu Niemiec do przywrócenia stanu prawnego na Górnym Śląsku sprzed 1 kwietnia 1933 roku. W ten sposób Żydzi niemieccy żyjący na terenie Górnego Śląska cieszyli się pełnią swobód obywatelskich i praw publicznych do 1937 roku. Niestety, przeniesienie tych samych zasad na pozostałych Żydów niemieckich okazało się niemożliwe.

W 1934 r. przewodniczącym Związku Żydowskich Gmin Wyznaniowych z siedzibą w Gliwicach, został dr Arthur Kochmann. Wraz z G. Weissmannem i dr Lustigiem podjęli oni walki o prawa dla Żydów. Szczególnie często musieli występować w obronie praw Żydów zwalnianych z miejsc pracy za swoje pochodzenie. Dzięki tym wszystkim staraniom gliwiccy Żydzi mogli nadal uczestniczyć w normalnym życiu kulturalnym miasta. W styczniu 1935 r. w sali koncertowej przy ul. Klasztornej wystąpiła słynna śpiewaczka Dela Lipinska. Koncerty organizowano także w „Viktoria-Theater” na Wilhelmstrasse 28 oraz w sali Towarzystwa Ewangelickiego przy obecnej ul. Moniuszki.

15 lipca 1937 r. Polska i Niemcy zrezygnowały z przedłużania konwencji o ochronie praw mniejszości narodowych na Górnym Śląsku. Oznaczało to rozciągnięcie obowiązywania antysemickich ustaw III Rzeszy na obszar niemieckiego Górnego Śląska. Pomimo tego, jeszcze w 1937 r. gmina żydowska w Gliwicach wystawiła sztukę węgierskiego Żyda F. Molnara „Spiel im Schloss” oraz komedię „Grosse Liebe”. Były to jednak ostatnie przejawy normalnego życia kulturalnego gliwickich Żydów. Pod koniec 1937 r. tajna policja niemiecka w Gliwicach poleciła w tajnym piśmie wstrzymanie wystawiania żydowskich sztuk i zakazała wynajmowania sal Żydom. Nieświadomy grozy nadchodzących wydarzeń, rabin zaprotestował przeciwko temu i zagroził nawet wystąpieniem na drogę sądową.

W 1937 r. gmina żydowska w Gliwicach rozpoczęła organizowanie kursów języków obcych dla swoich członków decydujących się na emigrację poza granice Niemiec. Tutejsi Żydzi najczęściej decydowali się na wyjazd do Afryki Południowej, Brazylii i Argentyny. W październiku 1938 r. naziści zmusili 33 rodziny polskich Żydów do opuszczenia Gliwic i wyjechania do Polski.

W Gliwicach podczas tzw. nocy kryształowej (09/10.11.1938) naziści spalili synagogę i zdemolowali wszystkie sklepy żydowskie. Na polecenie prezydenta policji okręgu przemysłowego, dr Paltena, wysadzono budynek spalonej synagogi. Podczas tych zajść doszło do licznych przypadków pobić, w tym pobito rabina dr Samuela Ochsa. Aresztowano także około 230 gliwickich Żydów: mężczyzn w wieku od 18 do 60 lat. Zostali oni umieszczeni w tymczasowym areszcie, urządzonym w klubie należącym do miejscowej gminy żydowskiej. Na drugi dzień wywieziono ich do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Buchenwald. Po kilku miesiącach powrócili oni do swoich domów, jednak wyzbyli się wszystkich złudzeń co do możliwości dalszego życia w nazistowskich Niemczech.

W drugiej połowie listopada 1938 r. naziści skoncentrowali swoją uwagę na sprawach gospodarczych. Na mocy zarządzenia Hermana Göringa przeprowadzono wówczas akcję tzw. aryzacji, czyli pozbawiania Żydów ich własności, co w konsekwencji doprowadziło do usunięcia ich z centrum miasta oraz pozbawienia możliwości zarobkowania. Doszło wówczas do przypadków odbierania żydowskich majątków przez gliwicką policję. Było to niezgodne z ówcześnie obowiązującym prawem i wywołało zastrzeżenia ze strony władz SS w Berlinie.

Jesienią 1938 r. w Gliwicach pozostawało jeszcze 1186 Żydów niemieckich oraz 30 posiadających zagraniczne obywatelstwo. Wielu z nich zdecydowało się wówczas na emigrację. Po wyjeździe rabina dr Ochsa do Wielkiej Brytanii, nowym rabinem Gliwic w dniu 21.04.1939 r. został rabin Egon Löwenstein (02.10.1912, Berlin – 1976, Chile). Na przełomie 1938 i 1939 r. kolejne rozporządzenia zakazały Żydom wstępu do kin, teatrów, parków miejskich oraz na baseny. Nie mogli oni także korzystać z wagonów sypialnych i mieli zakaz posiadania odbiorników radiowych. Byli zatrudniani jedynie przy najgorszych pracach, takich jak sprzątanie ulic i w oczyszczalni ścieków.

Przed wybuchem II wojny światowej, w maju 1939 r., w Gliwicach żyło jeszcze 902 Żydów. W połowie roku na emigrację do Chile zdecydował się rabin Löwenstein. Podjęto także nieudane próby ratowania żydowskich dzieci, poprzez ich emigrację do Wielkiej Brytanii, Holandii i Belgii. Działaniami tymi kierował aptekarz Kunz. Podczas uroczystości Rosz ha-Szana we wrześniu 1939 r., funkcję rabina sprawował rabin Ksinski z Chalottenburga. W październiku 1939 r. funkcję rabina w Gliwicach objął Adalbert Saretzki (27.12.1911, Szczytno – 1942, obóz Auschwitz-Birkenau).

W maju 1942 r. Niemcy przystąpili do deportacji Żydów z Gliwic do niemieckiego nazistowskiego obozu KL Auschwitz-Birkenau. W kolejnych transportach (16, 20, 28 maja i 8, 15, 23, 29 czerwca) wywieziono z miasta 586 Żydów. Ostatnich wywieziono w lutym 1943 roku. W Gliwicach pozostali jedynie Żydzi w małżeństwach mieszanych – ogółem 40 osób.

W pierwszej połowie 1944 r. w Gliwicach powstały obozy pracy przymusowej przy zakładach. Utworzono ogółem cztery obozy, będące filiami obozu KL Auschwitz-Birkenau. Dokumentacja nazywała je jako Arbeitslager (AL) z kolejnym numerem: AL Gleiwitz oraz AL Gleiwitz IV. Więźniów przywożono z obozu Auschwitz-Birkenau III Monowice. Ich likwidacja nastąpiła 18.01.1945 roku.

W styczniu 1945 r. w Gliwicach w pierwszej kolejności ewakuowano więźniów z czterech gliwickich podobozów KL Auschwitz. Do opuszczonych baraków skierowano więźniów docierających do miasta w pieszych kolumnach z Auschwitz. Był to prawdziwy „marsz śmierci”. Konwojujący kolumny pieszych więźniów (każda kolumna po 500 osób) SS-mani zabijali więźniów słabych i wyczerpanych, którzy nie nadążali za całością idącej kolumny. Zdarzało się, że zabijano więźniów, którzy zatrzymali się jedynie dla załatwienia swoich potrzeb fizjologicznych lub poprawienia obuwia. Aby nie niepokoić odgłosem strzałów okolicznych mieszkańców, esesmani zabijali swoje ofiary bijąc je po głowach kolbami karabinów. Za kolumnami więźniów podążały tzw. komanda egzekucyjne, które dobijały żyjących jeszcze więźniów. Po dotarciu do Gliwic, kolumny więźniów przechodziły dzisiejszymi ulicami: Wyszyńskiego, Powstańców Warszawy, Wrocławską, Daszyńskiego, Rybnicką, Jagiellońską i Franciszkańską. W Gliwicach przeformowano piesze kolumny i załadowano do otwartych wagonów towarowych, którymi wywożono więźniów w kierunku zachodnim. Szacuje się, że w granicach miasta Gliwice zamordowano ponad 70 oświęcimskich więźniów. Na cmentarzu żydowskim przy ul. Poniatowskiego pochowano wówczas 75–80 więźniów zabitych w Gliwicach i na przedmieściach. Wiosną 1945 r. z całej najbliższej okolicy zwożono zwłoki zamordowanych więźniów do Gliwic. Część z nich pochowano na komunalnym Cmentarzu Centralnym. Po 1948 r. przeprowadzono serię ekshumacji, przenosząc zwłoki zabitych więźniów z prowizorycznych miejsc pochówku do Gliwic. Najwięcej zwłok, bo aż 288, przeniesiono z Rzędówki.

Wojnę przeżyło w Gliwicach 25 Żydów z małżeństw mieszanych. Dołączyli do nich liczni żydowscy osiedleńcy przybywający masowo w ramach repatriacji z terenów ZSRS. 17 maja 1945 r. powstała gmina żydowska, której przewodniczącym w latach 1945–1948 był Zygmunt Freifeld. Znajdowała się w niej szkoła, mykwa, rzeźnia rytualna, kuchnia i bursa. Istnieje informacja, że w 1945 r. rabinem w Gliwicach był Izrael Leitner, który na wiosnę 1946 r. wyjechał za granicę. W 1946 r. w Gliwicach znajdowało się około 1000 Żydów. Większość z nich stopniowo wyjeżdżała do krajów zachodnich i do Izraela. W latach 1946–1950 rabinem w Gliwicach był Kiwa Gross, który następnie wyemigrował do Izraela. W 1950 r. w Gliwicach żyło jeszcze około 200 polskich Żydów. W latach 1968–1969  w wyniku kampanii antysyjonistycznej, część Żydów gliwickich wyemigrowała z Polski.

Bibliografia

• Dudała H., Szkolnictwo żydowskie w Gliwicach, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, s. 106.
• Drabina J., Historia Gliwic, Gliwice 1995, s. 175.
• Janczak J., Rozmieszczenie wyznań na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski. Materiały i Studia” 1967, t. 1, ss. 20–21.
• Jaworski W., Z dziejów Żydów bieruńskich, Bieruń Stary 1989, s. 5; 
• Jodliński L., Petycja Bernheima, Zwycięstwo Dawida nad Goliatem, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, ss. 219–253
• Kaczmarek R., Narastanie antysemityzmu w prasie gliwickiej 1933–1939, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, ss. 206–207
• Kubit B., Rabini gliwiccy, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, s. 141
• Kubit B., Żydzi gliwiccy, Gliwice 2005, ss. 21, 310
• Kubit B., Marsz śmierci, Gliwice 2009.
• Kubit B., Zabytki kultury żydowskiej w Gliwicach, Gliwice 2009.
• Małusecki B., Rodziny gliwickich przemysłowców pochodzenia żydowskiego – ich udział w życiu i rozwoju miasta, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, s. 64.
• Maser P., Weiser A., Juden in Oberschlesien, t. 1, Berlin 1992, s. 26;
• Nadolski P., Życie religijne, społeczne, organizacje kulturalne Żydów gliwickich w XIX i pierwszych dziesięcioleciach XX wieku, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, s. 89
• Nadolski P., Historia osadnictwa Żydów w Gliwicach – sytuacja prawna Żydów na Śląsku do I wojny światowej, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, s. 47.
• Schmidt J., Udział członków gminy żydowskiej w życiu kulturalnym Gliwic, [w:] Żydzi gliwiccy, red. B. Kubit, Gliwice 2006, ss. 95–98
• Walerjański D., Z dziejów Żydów na Górnym Śląsku do 1812 roku, „Pismo Muzealno-Humanistyczne Orbis” 2005, t. 5, s. 34.