Najstarsza wzmianka o Żydach w Gostyninie pochodzi z XV wieku. W 1626 r. Żyd był dzierżawcą miejscowego browaru i słodowni. W tym samym wieku, w mieście miały miejsce oskarżenia o mordy rytualne, jakich mieli rzekomo dopuszcać się Żydzi.

Gmina uformowała się najprawdopodobniej w pierwszej połowie XVIII wieku. Jej mieszkańcy w większości trudnili się handlem, karczmarstwem i rzemiosłem, głównie krawiectwem, kuśnierstwem i rzeźnictwem[1.1].

Drewniana synagoga przy ul. Olszowej spłonęła w 1809 roku. Po jej odbudowaniu – ponownie spłonęła w 1899 roku. Wybudowano wówczas nową, murowaną. Bóżnica oraz dom modlitw mieściły się w pobliżu rynku. Żydzi zmonopolizowali miejscowy handel. W 1898 r. obok „żydowskich“, działał tylko jednej większy „polski“ sklep i kilka małych kramów. Przed wprowadzeniem monopolu wódczanego aż 36 szynków należało do Żydów. Po wybudowaniu w 1866 r. drogi bitej z Płocka do Kutna przez Gostynin, Żydzi jako pierwsi uruchomili w 1867 r. regularną komunikację omnibusową na tej trasie. Także Żyd – Motyl, zwany potocznie „Czerwonym”, pozostający w spółce z Janem Marcinkowskim i Antonim Galarem, w 1925 r. uruchomił pierwsze stałe połączenia samochodowe z Łodzią i Warszawą. Wiele osób trudniło się kontrabandą przez granicę pruską.

W XIX w. działało kilka żydowskich warsztatów pończoszniczych. W największym z nich, należącym do Abrahama Mosze Holendra, zatrudnienie znajdowało około 20 robotników[1.2]. W latach 1823–1862 istniał rewir żydowski, w którym panowała wielka ciasnota. Domy żydowskie były ogromnie zagęszczone.

W 1866 r. w mieście istniało 178 domów, w tym 29 żydowskich. Na jeden dom „polski” przypadało 22,4 osoby, „niemiecki” – 12, a „żydowski” – 23,1[1.3].

Gostynin w XIX w. był ważnym centrum chasydyzmu. Działał tu cadyk Jechiel Meir Lipszyc. Jego grób, w rocznicę śmierci cadyka, przyciagał rzesze chasydów.

W początkach XX w. działała nielegalnie socjalistyczna organizacja „Achdut”, założona przez działaczy Bundu. Założycielem tej partii w Gostyninie był Towie Jakubowicz (ps. Abraham Garbus). Zawiązało się też kółko teatralne. Jednak dopiero w czasie trwania I wojny światowej, pod okupacja niemiecką, w Gostyninie zaczęto tworzyć organizacje działające w środowisku żydowskim. Założono bezpłatnią kuchnię, stowarzyszenie Linas ha-Cedek (1915), syjonistyczną organizację Ha-Techija (1915) z powiązanymi z nią oddziałami: „Herclija”, „Związkiem Gimnastyczno-Sportowym „Makabi”, kołem dramatycznym „Habima“. Otwarto czytelnię przy bibliotece I. L. Pereca. Przybyły z Łodzi w 1915 r. dyrygent Działowski zorganizował chór. Rozwijał się miejscowy teatr żydowski, w którym reżyserował Adam Domb.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powstały w mieście oddziały najważniejszych żydowskich ugrupowań politycznych. Swój oddział miał Bund (liderzy: Jakub Lejb Pinczewski, Szlomo Motyl, Abraham Zając), Organizacja Syjonistyczna w Polsce, Agudas Isroel, Poalej Syjon-Prawica (przywódcy: Szmuel Wolf Pinczewski, Jakow Zarchin, Kriszniewski, Towia Jakubowicz, Mosze Moryc), Poalej Syjon-Lewica. Część żydowskich działaczy należała do nielegalnych struktur Komunistycznej Partii Polski czy Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej. Po powstaniu niezależnych partii rozwiązaniu uległa Ha-Techija. Zaprzestała działalności także kuchnia ludowa. Założono także związki zawodowe zrzeszające krawców, szewców i kamaszników, transportowców, służbę domową i fryzjerów.

W 1920 r. wyemigrował do Ameryki powszechnie ceniony w mieście kantor Jakow Miller. W początkach 1921 r. zmarł rabin Silman. Obiorowi nowego rabina towarzyszyła ostra rywalizacja środowiska chasydów i ortodoksów ze zwolennikami syjonizmu. Ostatecznie ci ostatni przeforsowali swojego kandydata. Nowym rabinem wybrano pochodzącego z Bielska  Borensztajna, który sympatyzował z ideologią syjonistyczną. Z Bundem były powiązane organizacje: Cukunft, Skif oraz klub sportowy Morgensztern, z Poalej Syjon – Klub Poalej Syjon i drużyna sportowa. Aguda finansowała działalność szkoły religijnej dla dziewcząt Bejt Jakow. Emigrujący z Gostynina do Stanów Zjednoczonych Żydzi założyli w Nowym Jorku Towarzystwo Gostynińskie[1.4].

Po wybuchu II wojny światowej w Gostyninie znalazło się w początkach 1940 r. obok 1600 miejscowych Żydów około 650 napływowych i wysiedlonych z innych miast. Getto powstało 15 marca 1941 roku. Obejmowało powierzchnię 1,5 ha. Mieściło się w czworoboku ulic: Olszowej (obecnie Kardynała Wyszyńskiego), Piłsudskiego (do rzeki Skrwy), Bagnistej (od Rynku) i prawej strony Zamkowej. Przebywało w nim około 3500 osób. Osadzono w nim miejscowych Żydów oraz pochodzących z okolicznych miejscowości, m.in. Gąbina. Uwięzieni pracowali w warsztatach krawieckich i bieliźniarskich. Inni byli zatrudnieni przy pracach rolnych, budowlanych i porządkowych. Racje żywnościowe były głodowe. Przydział żywności na jedną osobę wynosił: 250 g chleba, 100 g tłuszczu tygodniowo, 250 g cukru miesięcznie oraz ćwierć litra chudego mleka. Pracujący poza gettem w obozie dla Żydów otrzymywali ćwierć kilograma chleba dodatkowo. Niemcy Jacob Pohl (właściciel sklepu żelaznego), Buder, Gustav Baum Arendt (współnik firmy Arendt & Wilhelm, Hoch- und Tiefbau), Gustav Ilichmann, Weiland (kierownik urzędu pracy) oraz Hein (szewc) wyróżniali się okrucieństwem w stosunku do Żydów[1.5]. Zmarłych w obozie grzebano w Woli Łąckiej. W marcu 1942 r. część mieszkańców getta wywieziono do Konina. Ostatecznie, 7 kwietnia 1942 r., pozostałych w Gostyninie przewieziono do Chełmna nad Nerem i zgładzono. Pozostała na miejscu niewielka grupa. Likwidacja getta nastapiła w sierpniu 1942 roku. Przetrzymywanych wywieziono do getta łódzkiego[1.6].

Po zakończeniu działań wojennych w Gostyninie powstał Komitet Żydowski. W skład jego Zarządu weszli: Abram Dziegański i Lejb Bagno. 30 stycznia 1946 r. w Komitecie zarejestrowane były 44 osoby. Dalsze losy Żydów z Gostynina są nieznane. Można przypuszczać, że większość ocalonych w kolejnych latach opuściła Polskę[1.7].

Nota bibliograficzna

• Dąbrowska D., Zagłada skupisk żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1955, nr 13–14.
• Fijałkowski P., Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim w XV–XVIII w., Warszawa 1999.
• Konarska-Pabiniak B., Gostynin. Szkice z przeszłości, Gostynin 2004.
• Ziółkowska A., Gostynin, [w:] Encyclopedia of Camps And Ghetthos 1933–1945, t. 2: Ghettos in German-Ocupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012, s. 54.