Nie dysponujemy źródłami, które pozwoliłyby określić, kiedy pojawili się pierwsi osadnicy żydowscy w Grodzisku. Ksiądz Mikołaj Bojanek w swej pracy Kościół i parafia w Grodzisku, wydanej w 1917 r., podaje że Żydzi zamieszkiwali w Grodzisku „z górą 500 lat”[1.1]. Autor nie podaje jednak źródła swej informacji i dlatego trzeba ją traktować jako jego własne przypuszczenie.

Pierwsza, nie budząca żadnych wątpliwości wzmianka o obecności Żydów w Grodzisku pochodzi z II połowy XVI w. i mówi o daninie żydowskiej, pobieranej przez prepozyta. Informacja ta nie pozwala jednak określić liczby Żydów w Grodzisku. Dokładniejsze dane pochodzą dopiero z II połowy XVIII wieku. Działający w latach 1750–1769 proboszcz Jan Klemens Mokronowski zezwolił Żydom na zbudowanie w Grodzisku domu modlitwy oraz na założenie cmentarza poza granicami miasta[1.2]. Nie jest pewne, czy społeczność żydowska w Grodzisku posiadała już wówczas status gminy żydowskiej, ponieważ osadnictwo na tym terenie było rozproszone. Z całą pewnością samodzielna gmina żydowska istniała w Grodzisku pod koniec XVIII w. (1793–1794)[1.3].

Intensywny rozwój osadnictwa żydowskiego nastąpił po III rozbiorze Polski. Wzrost liczby żydowskich mieszkańców Grodziska wiązany był przede wszystkim z patentem wydanym przez króla pruskiego w 1797 r., który zezwalał Żydom zamieszkałym w mieście zajmować się rzemiosłem i handlem oraz jednocześnie ograniczał osadnictwo na wsi[1.4]. Na fali migracji Żydów do miast w Grodzisku osiedliło się wielu z nich, co obrazują przytoczone poniżej dane liczbowe. W 1797 r. w Grodzisku mieszkało 125 Żydów (51,2 % ogółu mieszkańców), w 1800 r. – 301 (82,9 %)[1.5]. Dwadzieścia lat później w mieście żyło już 444 wyznawców judaizmu, stanowiąc aż 89,2% grodziszczan[1.1.4]. Intensywny napływ Żydów do Grodziska oraz wysoki przyrost naturalny sprawiły, że w niedługim czasie wystąpił problem przeludnienia. W 1828 r. grodziszczanie mieszkali w 44 domach, a samych tylko rodzin żydowskich było wówczas 136[1.6]. Winą za taki stan obarczano władze miejskie, które wbrew przepisom z 1822 r., nakazującym tworzenie dzielnic żydowskich, zezwalały na swobodne osiedlanie się Żydów. Pojawiły się nawet pomysły przesiedlenia części rodzin żydowskich do innych ośrodków, jednak nie zostały zrealizowane[1.7].

W XIX w. Grodzisk był nadal miastem prywatnym, co prowadziło do konfliktów między dziedzicem a mieszczanami. Ówczesny właściciel Antoni Mokronowski (zm. 1830 r.) wybierał niejednokrotnie drogę kompromisu, jednak konflikt ze społecznością żydowską trwał kilka lat. Żydzi otrzymali od Mokronowskiego grunt, na których znajdowała się bożnica, łaźnia, szkoła i cmentarz, w zamian za roczny czynsz 500 złp. Po pewnym czasie Żydzie przestali wnosić opłaty. Właściciel skierował do nich 31 lipca 1824 r. pisemną odezwę, w której ostrzegł, że jeżeli Żydzi nie uregulują zaległości, nie zezwoli na chowanie ciał oraz zabierze im grunt. W dniu 9 sierpnia doszło na ugody. Na mocy zawartej wówczas umowy ustalono opłatę za dzierżawę w wysokości 300 złp. Następnie Żydzi zaczęli kwestionować prawomocność umowy, twierdząc, że podpisany dokument nie posiada rządowej aprobaty, zaś wartość dzierżawionego gruntu powinna wynosić 100 złp. Sprawa trafiła do Trybunału Cywilnego Województwa Mazowieckiego, który oddalił żydowskie roszczenia w dn. 11.03.1829 roku. Wyrok ustalił wysokość opłaty na 300 złp. Również wyższa instancja – Prokuratoria Jeneralna uznała wyrok z 11.03.1829 r. za prawomocny[1.8].

W II połowie XIX w. gmina żydowska rozwijała się bardzo szybko i podjęła szereg inwestycji. Do najważniejszych z nich należała budowa nowej, drewnianej bożnicy na podmurowaniu, której projekt powstał w już 1853 roku. Budowę, której koszt wyniósł 2024 rubli 79 kopiejek, ukończono w 1864 roku. Kolejny przedsięwzięciem było ogrodzenia cmentarza w 1851 r. za kwotę 541 rubli i 83 kopiejek. Inwestycje te świadczyły o znacznej prężności gminy żydowskiej i jej władz – Dozoru Bożnicznego z rabinem Majlechem Sapiorem na czele[1.9].

W tym czasie w Grodzisku funkcjonowały żydowskie szkoły religijne oraz szkoła elementarna utrzymywana przez gminę żydowską. W XIX w. analfabetyzm wśród grodziskich Żydów był zjawiskiem marginalnym, co potwierdzają podpisy złożone pod deklaracją wierności Rządowi Narodowemu na początku maja 1831 roku. Wśród 42 mieszczan narodowości żydowskiej – wszyscy podpisali się imieniem i nazwiskiem. Zaznaczyć należy, że 2/3 podpisów złożonych na deklaracji należało do Żydów, którzy również w późniejszym okresie brali udział w działalności patriotycznej.

Charakterystycznym rysem miejscowej społeczności był silny wpływ chasydyzmu. Jego umocnieniu sprzyjało założenie w Grodzisku własnej dynastii przez cadyka Elimelecha Szapiro (zm. w 1892 r. w Grodzisku Maz.), który był wnukiem Magida z Kozienic oraz synem założyciela dynastii z Mogielnicy, a także ze strony matki potomkiem słynnego Elimelecha z Leżajska i Widzącego z Lublina. Szapiro miał w Grodzisku swój dwór oraz szkołę. Jak podaje Encyclopaedia Judaica, dynastia chasydzka z Grodziska istnieje do dzisiaj w Izraelu[1.10].

W XIX w. ludność żydowska nadawała miastu szczególny charakter. W Grodzisku brakowało mieszczan-rolników, ponieważ ludność trudniła się przede wszystkim rzemiosłem i handlem, co miało ścisły związek ze składem narodowościowym miasta. Dla porównania w pobliskim Mszczonowie Żydzi stanowili 59,3% mieszkańców, w Skierniewicach – 40,3%, zaś w Błoniu – 8,8%. W końcu XIX w. nastąpił dynamiczny rozwój Grodziska, który zaczął przekształcać się w miasto przemysłowe. Wraz z przemianami gospodarczymi nastąpiły przeobrażenia społeczne. Zmianie uległy proporcje między ludnością żydowską a katolicką. Odsetek wyznawców judaizmu malał, a w 1897 r. wynosił 76,5%. Żydzi z mniejszych miast zachodniego Mazowsza, w tym Grodziska, migrowali do większych ośrodków, głównie do Warszawy.

W pierwszych latach XX w. ludność żydowska aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym i społecznym miasta, m.in. w 1900 r. otwarto prywatną żydowską szkołę, w której uczono również języka polskiego.

Rozwój miasta zahamował wybuch I wojny światowej. Ucierpiała wówczas grodziska społeczność żydowska. Wojska rosyjskie z dużą podejrzliwością odnosiły się do Żydów, których dwukrotnie wysiedlano. Ogólnie deportowano wówczas 1904 osoby, które stanowiły 2/3 mieszkańców miasta. Wydarzenia te w znaczący sposób wpłynęły na spadek liczby Żydów w mieście. Kolejne dane liczbowe pochodzą dopiero z 1921 roku. W Grodzisku mieszkało wówczas 2756 osób wyznania mojżeszowego, stanowiąc zaledwie 24,5% grodziszczan.

W okresie międzywojennym głównym zajęciem Żydów pozostawało rzemiosło oraz handel. Żydzi tworzyli własne cechy oraz organizacje zawodowe. Skupiali w swych rękach 51% grodziskiego rzemiosła. Wśród żydowskich rzemieślników najliczniejszą grupę stanowili krawcy, szewcy, pończosznicy, trykociarze oraz rzeźnicy. Pracowali oni w małych warsztatach o niskim poziomie wyposażenia, a organizacja pracy przypominała często średniowieczne rękodzielnictwo. Ich sytuacja ekonomiczna była bardzo trudna. Niskie ceny, silna konkurencja, kryzys gospodarczy nie pozwalały na unowocześnienie produkcji. Żydzi, oprócz warsztatów, prowadzili również małe zakłady przemysłowe (m. in. garbarnie). Liczną grupę stanowili także robotnicy, którzy często należeli do żydowskiej partii robotniczej Bund[1.1.7]. W latach 30. XX w. w Grodzisku dochodziło do strajków robotnicznych, m. in. 24 lutego 1933 r. doszło do strajku w garbarni Mejlocha Hajdenkruka, a 2 marca 1933 r. – w garbarni Fiszela Lewinzona[1.11].

W dwudziestoleciu międzywojennym Żydzi odgrywali stosunkowo niewielką rolę w życiu samorządowym miasta. W pierwszej powojennej Radzie Miasta, wybranej w styczniu 1917 r. i uzupełnionej w 1918 r., zasiadało 10 Żydów (na 30 radnych), jednak w późniejszym okresie ich liczba wyraźnie zmalała[1.1.4]. Nie dysponujemy informacjami o liczbie żydowskich radnych w II i III Radzie Miejskiej. W IV Radzie Miejskiej (wybranej w marcu 1926 r.) oraz w V Radzie Miejskiej (wybranej w czerwcu 1929 r.) na 24 radnych 3 było Żydami (2 syjonistów i 1 ortodoks). W VI Radzie Miejskiej, wybranej w maju 1934 r., zasiadał już tylko jeden przedstawiciel społeczności żydowskiej (ortodoks). W ostatniej radzie miejskiej, wybranej 14 maja 1939 r. (ukonstytuowanej 1 lipca 1939 r.) zasiadało 4 Żydów: Motel Fuster, Hacker Zygmunt, Abram Szulman – bezpartyjni oraz Szmul-Berek Krasnebrader – Poalej Syjon–Prawica)[1.12].

W wrześniu 1939 r. Niemcy od razu po zajęciu miasta rozpoczęli prześladowania ludności żydowskiej. Pierwsze rozporządzenia nakazały oznaczenie sklepów i mieszkań żydowskich oraz noszenie przez Żydów opasek z gwiazdą Dawida. W dniu 30 października na polecenie władz niemieckich powołany został 7-osobowy Judenrat w składzie: Chaim Jakubowicz (przewodniczący), Bronisław Kampelmacher, Wolf Szerpski, Mendel Goldfarb, Lejba Alefrant, Fiszel Płachta, Icek Zyman oraz Abram Szulman. Według danych przedstawionych przez Radę Starszych, w końcu 1939 r. w Grodzisku przebywało 3255 Żydów (ok. 1/5 mieszkańców), w tym 1/3 stanowiły osoby poniżej 16 roku życia. Jeszcze w grudniu 1939 r. do Grodziska trafili Żydzi wysiedlani z ziem wcielonych do Rzeszy, głównie z Wielkopolski i zachodniego Mazowsza. Kolejna grupa licząca 1103 osoby dotarła na miejsce 14 stycznia 1940 roku. W jej skład wchodzili także Żydzi mieszkający w Prowincji Poznań, przemianowanej następnie na „Kraj Warty”, pochodzący z Grodziska Wielkopolskiego, Aleksandrowa Łódzkiego, Szamotuł, Konstantynowa Łódzkiego, Łodzi, Wronek i wielu innych miejscowości. Następna grupa 543 osób znalazła się w Grodzisku Mazowieckim w sierpniu 1940 roku. W drugiej połowie roku dotarli przesiedleńcy z Krakowa.

W dniu 1 grudnia 1940 r. Żydzi zostali wyrzuceni przez Niemców ze swych mieszkań i wysiedleni do getta, utworzonego w tym czasie w rejonie ulic Joselewicza, 11 Listopada, Piłsudskiego, Legionów, Limanowskiego. Mienie pożydowskie przejął powołany przez okupanta Komisaryczny Zarząd Nieruchomości Żydowskich w Grodzisku Mazowieckim[1.13].

W styczniu 1941 r. liczba ludności w getcie grodziskim powiększyła się o 1200 przesiedleńców z Brwinowa, Nadarzyna, Podkowy Leśnej i Milanówka. Przed likwidacją getta w lutym 1941 r., przebywało w nim ok. 6 tysięcy osób[1.14]. W dniach 12–20 lutego 1941 r. nastąpiła likwidacja getta w Grodzisku. Jego więźniowie zostali wywiezieni do getta w Warszawie. W mieście pozostała jedynie nieliczna grupa żydowskich rzemieślników, która w lipcu 1941 r. również trafiła do warszawskiego getta. Żydów wywiezionych do Warszawy w kolejnych transportach kierowano do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince.

Nota bibliograficzna

• Brański J., Grodzisk Mazowiecki w latach 1794–1864, [w:] Dzieje Grodziska Mazowieckiego, red. J. Kazimierski, Warszawa 1989.
• Brustin-Berenstein T., Deportacje i zagłada skupisk żydowskich w dystrykcie warszawskim, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1952, nr 1.
• Cabanowski M., Gawędy o Grodzisku, Grodzisk Mazowiecki 1997.
• Choińska-Mika J., Dzieje Grodziska Mazowieckiego od XIII do XVIII wieku, [w:] Dzieje Grodziska Mazowieckiego, red. J. Kazimierski, Warszawa 1989.
• Dymek B., Grodzisk Mazowiecki w latach 1914–1939, [w:] Dzieje Grodziska Mazowieckiego, red. J. Kazimierski, Warszawa 1989.
• Fijałkowski P., Początki i rozwój osadnictwa żydowskiego w województwach rawskim i łęczyckim, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1989, nr 4.
• Grodzisk Mazowiecki, [w:] Encyclopaedia Judaica, t. 7, Jerusalem 1978, s. 929.
• Krawczyk J., Grodziscy Żydzi, „Bogoria. Grodziskie Pismo Społeczno-Kulturalne” 1999, nr 89.
• Skorwider D., Grodzisk Mazowiecki w latach wojny i okupacji hitlerowskiej, [w:] Dzieje Grodziska Mazowieckiego, red. J. Kazimierski, Warszawa 1989.