Najstarsza wzmianka informująca o obecności Żydów w Inowrocławiu pochodzi z 1453 roku. Skupisko musiało być dość znaczne, skoro w 1504 r. mieszczanie bydgoscy zwrócili się do króla Aleksandra Jagiellończyka z prośbą, aby zezwolił im udawać się po orzeczenia prawne w sprawach wątpliwych do Poznania, a nie jak dotychczas do Inowrocławia, gdzie magna pars incolarum iudei sint („dużą część ludności stanowią Żydzi”).

W 1505 r. Aleksander I nadał Stanisławowi Jarosskiemu należności od mieszkających w Inowrocławiu Żydów, dodając, że mogli być zarządzani według własnego uznania. W latach 1564–1565 było 27 domów żydowskich, 4 puste place, szkolnik i bóżnica. Jednym z pierwszym rabinów był Abraham. W końcu XVI w. istniał już cmentarz żydowski. Kahał płacił od niego podatek monarsze w wysokości 5 talarów. Najstarszy na tym cmentarzu zachowany nagrobek pochodził z 1591 roku.

W 1598 r. we wschodniej części murów miejskich istniała dzielnica z Bramą Żydowską (późniejsza Brama Toruńska). W 1564 r. mieszczanie płacili rocznie podatki w wysokości około 20 guldenów. W 1565 r. pogłówne płaciło 166 Żydów, w tym 30 ubogich i uczniów. W 1578 r., poza pogłównym żydowskim, kahał był zobowiązani do złożenia staroście: 15 guldenów podatku łopatkowego (od uboju), 6 plastrów wosku, 1 funt pieprzu, 4 funty szafranu, a podstarościemu podczas każdego z pięciu jarmarków pół funta pieprzu i pół funta szafranu. W 1582 r. kahałowi wytoczono proces w związku z niezapłaceniem podatku od 70 głów za lata 1578–1579. W 1629 r. w dzielnicy żydowskiej było 65 domów, w 1647 r. – 67 domów. W 1674 r. pogłówne płaciło 30 Żydów na 220 płatników.

Sto lat później, w połowie XVIII wieku, kahał inowrocławski liczył 980 dusz. Jego rozwojowi sprzyjał przywilej królewski z XVII w., który potwierdzali królowie w 1681 i 1772 roku. Gwarantował on inowrocławskim Żydom te same prawa, jakie posiadali Żydzi w województwach poznańskim, kaliskim, sieradzkim i brzeskim. Mogli zamieszkiwać w kupionych lub nowo wzniesionych domach w okolicach synagogi, czyli w dzielnicy żydowskiej, leżącej wzdłuż wschodniego muru miejskiego, korzystać z cmentarza i zajmować się różnymi rzemiosłami, handlować, kupować, bić bydło i je sprzedawać oraz parać się wolnym wyszynkiem wódki i piwa. W praktyce zezwalano na zamieszkiwanie i kupowanie nieruchomości poza dzielnicą żydowską.

W 1698 r. krawiec Josef Lewkowicz z żoną Ester kupili plac od chrześcijan za 150 guldenów. W XVII w. gminie przewodzili rabini: Samuel Josef Joske (1614), Samuel Krakauer, Lemek Kasper (1695). Gminą kierowała wybierana na trzy lata trzyosobowa starszyzna (każdy starszy sprawował władzę przez rok) oraz czterech ławników. W przypadku sporów między obu grupami decydowała dziesięcioosobowa komisja. Kontrolą finansów i prowadzeniem ksiąg rachunkowych zajmowało się pięciu rewidentów rachunkowych. Wyłaniano, w drodze losowania, władze gminy spośród osób zapisanych do trzech kurii: bogatych, najemców i rzemieślników, w obecności rabina, burmistrza oraz 5–7 komisarzy. Spory między członkami gminy rozstrzygało kolegium rabinackie z udziałem rabina, podrabina, ławnika. W rozprawach uczestniczyli także: sługa synagogalny, 3 naczelników, seniorzy i wiceseniorzy. W XVIII w. zatwierdzono zasadę, która stanowiła, że dwóch seniorów wybierano zawsze z rodów Hirschów i Jelonków, czyli tych, które płaciły co najmniej 1800 guldenów podatku na rzecz kahału.

Wielu Żydów zginęło w czasie wojny polsko-szwedzkiej, toczonej w latach 1655–1660. W tym okresie doszło też do gwałtownego zatargu między ludnością żydowską i katolicką. Król Jan Kazimierz w liście z 20 września 1658 r. nadawał miastu wszystkie place żydowskie, w związku ze zdradą, jakiej dopuścić się mieli Żydzi wobec wojsk szwedzkich. Na tej podstawie rajcy miejcy sprzedali wiele placów. Materiał z rozbiórki synagogi posłużył do budowy kościoła w Parchaniu. Żydzi na krótko opuścili miasto. Nie było ich w 1659 roku. Jednak już w 1681 r. otrzymali przywilej królewski zezwalający im na pobyt w mieście i uprawianie handlu i rzemiosła. W 1684 r. istniała już nowa synagoga.

W XVIII w. kahał inoworocławski był poważnie zadłużony, głównie u okolicznych księży parafialnych i klasztorów. Sytuację pogarszało restrykcyjne pruskie ustawodawstwo z końca XVIII wieku, znacznie ograniczające handel i wymuszające żywiołowe ruchy migracyjne ludności żydowskiej. Po zajęciu Inowrocławia przez Prusy w 1774 r. zmuszano rokrocznie do opuszczania miasta 40 najuboższych rodzin. Proceder ten trwał przez 10 lat. Mimo restrykcji, w mieście nadal mieszkało wiele Żydów. W 1773 r. było ich 200, w 1785 r. – 137, w 1802 r. – 191. Do ruiny społeczności żydowskiej przyczynił się pożar, który wybuchł w dzielnicy przez nią zamieszkiwanej 30 sierpnia 1775 roku. Spłonęło 145 domów żydowskich, 3 chrześcijańskie, 2 stodoły. Ucierpiała także synagoga.

W 1780 r. kupcom żydowskim Eliasowi Ephraimowi i Samuelowi Meyerowi udało się uzyskać koncesję na kupno i sprzedaż towarów z Bydgoskiej Fabryki Królewskiej. Podobne koncesje uzyskali Abraham Hirsch i Meyer Dawid Jelonek. W 1777 r. administratorem produkcji wódki w Inowrocławiu oraz królewskiego młyna był Izrael Mencus zwany także Mandel Izrael. W końcu XVIII w. inowrocławscy Żydzi specjalizowali się w drobnym handlu jedwabiem i wełną, pochodzącymi z ościennych ziem polskich. Z czasem zaczęli specjalizować się hurtowym handlu zbożem, które trafiało do Bydgoszczy, Gdańska, Elbląga oraz wełną. Część produktów przemysłowych była eksportowana na Litwę.

Wydane w 1806 r. zarządzenie ograniczało możliwość posiadania przez Żydów nieruchomości w Inoworocławiu do jednego domu. Od początków XIX w. coraz więcej domów żydowskich było wznoszonych poza tradycyjną dzielnicą żydowską, głównie na tzw. nieużytkach. Mimo postępującej emancypacji, w czasie pruskiego panowania nad Inowrocławiem wielu Żydów pozostawało wiernych tradycji. Centralnym punktem pozostawał bet midrasz, studia talmudyczne i wiara w niepodważalny autorytet rabinów. Około 1724 r. rabinem wybrano Josefa Wolfa Leviego, następnie Szamszona Chaima Cohena (jego ojciec w latach 1730–1733 był rabinem w Poznaniu), Awigdora Josefa (1767), Fabisza Barucha (podrabin), Arje Löwa Caro (1780–1797), Lewina Aschera Marguliesa (1880, był synem rabina Medechaja Jafe). Bet midrasz został zniszczony w pożarze w 1775 roku. Odbudowano go w 1782 roku. Po jego kolejnym zniszczeniu, w 1804 r. nowy, murowany budynek ufundował Salomon Abraham Hirsch.

W 1831 r. epiedemia cholery zdziesiątkowała mieszkańców Inowrocławia. W okresie od 5 wrzesnia do 20 października zmarło 120 Żydów. Zostali pogrzebani poza miastem. Zaraza wpłynęła na decyzję o gruntownym uporządkowaniu Inowrocławia, w tym także dzielnicy żydowskiej. W 1833 r. wybrano nowe władze gminy żydowskiej, zgodnie z nowymi przepisami. Przełożonymi wybrano: Michaela Lewiego, Simona Franzosa, Feibusza Skolego, Jakoba Hirscha Dawida, Lewina Chaskela, reprezentantami: Gedalie Salomonsohna, Louisa Levina, Rafaela Schlesingera, Jacoba Eliasa, Elane Salomona, Meyera Barucha Levina, Arona Hirschberga, Josefa Rubena, Hermana Arona Jacoba, Chaima Dawida Löwina, Michaela Mendlickiego.

Wraz ze stopniową liberalizacją praw, w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Żydzi zaczęli w coraz większym stopniu angażować się w sprawy publiczne. W 1835 r. Żydzi naturalizowani, a było ich 72, uczestniczyli w wyborach dwóch radnych miejskich. Władze gminy z dumą podkreślały udział żydowskich ochotników w kolejnych wojnach. W 1841 r. zwalczono analfabetyzm wśród chłopców. Każdy żydowski chłopiec potrafił czytać i pisać po niemiecku. Jeszcze w 1835 r. 133 chłopców w wieku szkolnym na 292 uczęszczało na lekcje języka niemieckiego. Jednak strarsze pokolenie nie było tak podatne na przyjmowanie elementów kultury narodu dominującego. W 1851 r. jeszcze 1/3 członków gminy inowrocławskiej nie umiała pisać po niemiecku.

Wybudowana w 1776 r. synagoga została w kwietniu 1832 r. zburzona. Przystąpiono do budowy nowej. Prace budowlane prowadził mistrz budowlany z Bydgoszczy, a prace snycerskie i złotnicze we wnętrzu prowadził rzeźbiarz Goldbaum z tegoż miasta. W dniu 9 września 1836 r. nastąpiło uroczyste otwarcie synagogi. Jej oficjalne zamknięcie i pożegnanie nastąpiło 19 września 1908 roku. Budynek ten pełnił odtąd funkcje domu modlitw, bet midraszu oraz zespołu lokali wykorzystywanych przez gminę. Uroczystego otwarcia nowej synagogi, wybudowanej przy ulicy Solankowej, dokonano 9 października 1908 roku.

Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej po 1815 r. wielu inowrocławskich Żydów zajmowało się przemytem rozmaitych towarów do ościennego Królestwa Polskiego, pozostającego pod rosyjskim panowaniem. Inni zajmowali się głównie handlem lnem i rzemiosłem.

W 1842 r. specjalnie powołana przez gminę żydowską komisja przygotowała na potrzeby władz raport opisujący stan kultury i religijności miejscowej społeczności. Kobiety modliły się po niemiecku, kantorzy posługiwali się jidysz, z dużą ilością słów zaczerpniętych ze współczesnego języka niemieckiego. Regularne lekcje religii odbywały się jedynie w chederze. W szkołach publicznych, do których uczęszczało niewiele żydowskich dzieci, nie uczono religii. Większość rodziców kształciła dzieci w szkołach prywatnych. Dla większości członków gminy, w tym także jej władz, najwyższym autorytetem pozostawał rabin. Propozycje reformy kultu, jakie zawarli w raporcie jej autorzy, wywołały liczne protesty ze strony zwolenników tradycji. W opisie z 1884 r. gmina nadal pozostawała konserwatywna.

Statut kongregacji zatwierdzono 27 lipca 1834 roku. W 1856 r. gmina liczyła 2300 członków (500 rodzin). Kierowali nią zasiadający w zarządzie: Louis Levi, M. Latte, J. Oppenheim, A. Freudenthal, R. J. Levi, L. K. Levi oraz reprezentanci: M. Mendlicki, H. Lesser, J. Abrahamski, A. Levi, J. Michalski, A. Hirsch, Cohn, J. Szkolny, A. Sprinz, S. B. Francos, J. H. Jacobi, M. Engel, A. Hirschberg. Od 1863 r. utworzono w miejscowym gimnazjum nowy oddział, do którego zaczęło uczęszczać 40 żydowskich dzieci. Naukę religii powierzono dr. Polakowi, następnie rabinowi dr. J. Kohnowi. Uruchomiono także szkołę żydowską. Jej dyrektorem przez wiele lat był Juliusz Masur, następnie Cohn i Moses Elias. W 1877 r. została zamknięta, a dzieci przeniesiono do szkoły mieszanej, gdzie uczyli Masur i Elias. Uruchomiono w niej z inicjatywy rabina Kohna specjalny oddział, w którym nauczano dodatkowo hebrajskiego. Pracowali w oddziale: Klein (do 1886), I. Herzberg (1886–1890), Samuel, Simon i rabin Kohn.

W 1862 r., po ośmiu latach po smierci rabina Joske Spiro, wybrano nowego rabina. Został nim dr Lazarus (Elieser) Polak. Przed objęciem posady pełnił urząd rabina w Janowcu. W 1872 r. opuścił Inowrocław. Został rabinem w Budapeszcie, gdzie zmarł w 1905 roku. Jego następcą w 1873 r. został rabin dr Jakub Kohn. Pełnił urząd do wyjazdu w miasta w 1933 roku.

Gmina 2 listopada 1870 r. otrzymała nowy statut, który władze zatwierdziły 29 marca 1871 roku. W zarządzie gminy w tym czasie zasiadali: R. Schlesinger, J. Oppenheim, A. Freudenthal, H. Senator, A. Spring, Abraham Levy; w reprezentacji: Abraham Spring, J. Levy, Salomon Jacobsohn, B. Kaufmann, Josef Löwinsohn, Hermann Seelig, Louis Sandler, Rafael Kuczynski, Salomon Meyer, Dawid Michael, Wreschner, Itzig Feibusch. W granicach gminy znajdowały się miejscowosci: Inowrocław, Grodztwo, Szymborze, Połczyn, Dąbrówka, Rojewo, Szarlej, Łojoewo, Brudnia, Tupadły, Mątwy, Liszkowo, Minutowo, Sikorowo, Łąkocin, Cieślin i Czyste.

Od drugiej połowy XIX w. gmina liczyła coraz mniej członków. Z prawie dwóch tysięcy w latach trzydziestych XIX w., pozostało w 1900 – 1389 osób, w 1905 – 1158 osób, a około 950 osób przed 1914 r. W zarządzie gminy w tym okresie zasiadali: Salomonsohn, Warszauer, Louis Handler, Isidor Levy, J. Peiser, Leopold Levy, w reprezentacji: Latte, R. Librowicz, B. Schwersenz, N. Markus, H. Freudenthal, L. Levy, E. Rosenberg, P. Rosenberg, S. Stein, S. Berkel, L. Fränkel, A. Rosenfeld, N. Lachmann, J. Spiro; zastępcy: Grünberg, J. Dombrower, M. Bibco.

O pozycji żydowskiego mieszczaństwa w Inowrocławiu świadczyć może lista dziesięciu najbogatszych mieszkańców miasta w 1913 roku. Wśród nich figurowały nazwiska: dr Leopolda Levy'ego, Siegfieda Sanda, Bernharda Schwersenza, Leo Davidsohna, Carla Freudenthala, Siegfieda Sanda, Borucha Wienera, Alberta Abrahama[1.1].

Po pierwszej wojnie światowej pozostało niewiele z dawnej świetności gminy. Żydzi masowo opuszczali Inoworocław, wyjeżdżając w głąb Niemiec. W 1921 r. pozostały tylko 252 osoby, w 1927 r. – już tylko 126. Stopniowo, od drugiej połowy lat dwudziestych XX w., zaczęli się osiedlać w Inoworocławiu Żydzi pochodzacy z głębi ziem polskich. Gminą w 1925 r. kierowali: Leopold Levy, Jakub Kohn, Artur Joel, Paul Meyer, Boruch Winer. W ostatnich przed wybuchem drugiej wojny wyborach w 1937 r. do zarządu weszli: Leopold Levy, Wilhelm Warschauer, Artur Joel, Szmul Kaczmarek, Ludwik Lippmann, Moritz Hirsch, Józef Abraham, Stanisław Simon; zastępcy: Meyer Smolarz, Jerzy Leser, Willy Schwersentzer, Maks Freykor, Boruch Ostrzega, Meyer Paździerski.

Po wyjeżdzie w 1933 r. rabina Jakuba Kohna jego obowiązki pełnił dojeżdżający z Bydgoszczy dr Efraim Sonnenschein. W 1935 r. nowym rabinem wybrano dr. Stanisława Simona. Była to ważna postać w życiu gminy. Urodził się 3 marca 1907 r. w Łodzi jako syn Majera i Salomei z domu Nower. W maju 1926 r. ukończył II Gimnazjum Żydowskie w Łodzi. Studia odbył na Uniwersytecie Wrocławskim (studiował filozofię, historię i historię sztuki) oraz we wrocławskim seminarium rabinicznym. Był stypendystą Fränkelische Stiftung. W październiku 1928 zdał egzamin uzupełniający do egzaminu dojrzałości pruskiego gimnazjum realnego w niemieckim instytucie dla obcokrajowców przy Uniwersytecie w Berlinie. Dzięki niemu mógł pełnić funkcję rabina pomocniczego w gminie żydowskiej w Berlinie. W 1933 r. opuścił Niemcy. Przyjechał do Łodzi, gdzie kierował nowo powstałą szkołą agronomiczną dla dzieci żydowskich w Helenówku przy fermie rolniczej. Egzamin doktorski złożył 4 lutego 1931 roku. W Inowrocławiu pojawił się 18 marca 1935. Objął obowiązki rabina i sekretarza gminy. Jego zasługą było doprowadzenie do ugody między miejscowymi Żydami niemieckimi, którzy utrudniali dostęp do władz Żydom napływowym z byłej Kongresówki. Zainicjował powstanie jednoczącego obie grupy Towarzystwa Kultury Żydów w Inowrocławiu. Kierował Fundacją Schronisko dla Sierot Żydowskich im. Wolffsohna w Inowrocławiu. Starał się zmienić nieprzychylne nastawienie, a w najlepszym przypadku – obojętność miejscowych Żydów wobec Polski i Polaków. Organizował zaplecze wspierające FON (Fundusz Obrony Narodowej), był członkiem LOPP (Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej, organizacji promującej lotnictwo, m.in. wojskowe). Rabin Simon wprowadził do nabożeństw język polski w miejsce języka niemieckiego. Uporządkował także archiwum gminne. W 1939 r. opublikował opartą na źródłach gminnych pracę Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815). Zginął prawdopodobnie w 1939 roku w trakcie tzw. „akcji żydowskiej w Gniewkowie”. Działalność rabina uzupełniał, pochodzący z Koła, kantor i rzezak Szlomo Szlingenbaum.

W okresie międzywojennym (1919–1939) w środowisku żydowskim nadal działało kilka organizacji. Masoni należeli do „Asrtrea Loge nr 2“ (m.in.: Wilhelm Warszauer, Leopold Levy, Walter Klose, A. Krakowiak). Działał Izraelicki Związek Kobiet; kierowała nim do 1924 r. członkini rodziny Cohn, a potem rozwiązano organizację. Funkcjonowały też: Towarzystwo Popierania Kultury Żydowskiej (próba rejestracji w 1935 r. skończyła się niepowodzeniem), Kasa Bezprocentowych Pożyczek Gemilut Chesed (założona w 1937 r., członków 35), Schronisko dla Sierot Żydowskich im. Wolffsohna (którym do 1927 r. kierował Rudolf Markowicz, następnie do 1936 r. – Isidor Markowicz, następnie do 1939 r. – rabin Stanisław Simon). Powołano także z inicjatywy Levy’ego oddzial Organizacji Syjonistycznej w Polsce (powstał w 1937, członków 30, przewodził Meyer Smolarz).

W 1932 r. obszar gminy żydowskiej powiększono o okoliczne miejscowości: Pakość, Mogilno, Kruszwica, Gębice, Trzemeszno. Ogółem wartość majątku gminy w 1938 r. wyceniono na 60 000 zł w nieruchomościach i 201 425 zł w ruchomościach[1.2].

Przed wkroczeniem do Inowrocławia wojsk niemieckich miasto opuściło około 30–40% wszystkich Żydów. 14 września 1939 r. Niemcy zdewastowali i ograbili synagogę, a następnie wypalili jej wnętrze. Następnego dnia zarządzono zbiórkę wszystkich Żydów. Osadzono ich w bet midraszu. W czasie aresztowania zastrzelono dr Leopolda Levy’ego. Przystąpiono do wysadzania żelbetowej konstrukcji synagogi. Jej rozbiórka zakończyła się w 1940 roku. Rozebrano także budynek loży masońskiej „Astrea Loge nr 2” przy ul. Solankowej 61. Zniszczono i zaorano stary cmentarz żydowski. Nowy zdewastowano.

Aresztowanych poddano selekcji. Przeznaczonych do eksterminacji osadzono w więzieniu inowrocławskim, skąd w październiku, razem z Polakami, wywożono ich w lasy koło Gniewkowa i rozstrzeliwano. Zwłoki palono. Innych jesienią 1939 r. rozstrzeliwano w Rożniatach, Przedbojewicach, Łagiewnikach i okolicach Kruszwicy. W październiku 1939 r. odizolowano kobiety od dzieci. W dniu 20 października zostały one wywiezione samochodami do Gniezna. Kolejny transport wyjechał 14 listopada. Trafił do Gniezna i Kruszwicy. Kobiety z dziećmi z Gniezna i Piotrkowa wysłano w grudniu 1939 r. do Piotrkowa Trybunalskiego. W początkach 1940 r. w Inowrocławiu Żydów już nie było. Wojnę przeżyło kilka, może kilkanaście osób.

W 1941 r. zaczęto tworzyć w Inowrocławiu obozy pracy dla Żydów. Jeden z nich znajdował się przy ul. Świętokrzyskiej. Więźniowie pracowali przy budowie basenu miejskiego i ogrodnictwie. Drugi obóz powstał w trzech barakach nad hutą szkła. Więziono około 300 osób. Więźniowie pracowali przy pracach drogowych i kolejowych. Po likwidacji obozu zostali w 1943 r. przewiezieni do łódzkiego getta. Wielu Żydów przebywało w inowrocławskim obozie przejściowym (1939–1944). Po wojnie pojawili się w Inowrocławiu pojedynczy Żydzi, którzy nie stworzyli żadnych struktur organizacyjnych[1.3].

Nota bibliograficzna

• Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska” 1993.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin–Bromberg 1904–1919.
• Kawski T., Inwentarze gmin żydowskich z Pomorza i Wielkopolski wschodniej w latach 1918/20–1939, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2006, nr 3–4.
• Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006.
• Łaszkiewicz T., Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919–1939), Inowrocław 1997.
• Simon S., Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815), Inowrocław 1939.