Pierwszymi żydowskimi obywatelami miasta zostali kupcy Israel Kiewe, Meyer Nathan Krohn, Nathan Jontoff Loewenstein i Zacharias Salamon Klein, których wpisano do ksiąg miejskich w 1813 roku. Gminę ustanowiono w 1816 r. Cztery lata później jej przełożonymi byli wymienieni już Krohn, Loewenstein oraz Caspar Schlomann.
Społeczność żydowska Rastemborka była bardzo aktywna i zamożna; sfinansowała m.in. budowę dwóch synagog (w 1853 r. i 1916 r.). Tutejsi Żydzi zajmowali się przede wszystkim kupiectwem i handlem, m.in. tekstyliami (Jaruslawski, Michalowski, Katzki, Simon, Blumenthal, Baginski), porcelaną (Powisteitzki), artykułami spożywczymi i trafiką (Isacsohn) oraz innymi wyrobami, często bardzo luksusowymi. W latach 20. XX w. przy ówczesnej ul. Królewieckiej 10 (dzisiaj ul. Sikorskiego 11) dom handlowy firmy „Bleyle” prowadził Paul Solty, który przejął interes od Carla Jacoby’ego. Ten z kolei od 1911 r. handlował tutaj tekstyliami. P. Solty zachwalał swoje towary hasłem: „Ubiór, w którym czujesz się dobrze” (niem. Die Kleidung, in der man sich wohlfühlt). Kętrzyńscy Żydzi prowadzili także zakłady rzemieślnicze i fabryczki. Do Adolfa Loewe’go należała manufaktura, a do rodziny Beerów – wytwórnie octu, wody mineralnej oraz likierów i wódek. Leo Michalowski i M. Jaruslawski byli miejskimi radnymi, Louis Kaminski i Adamkiewicz – lekarzami, Franz Kaminski – chirurgiem.
W 1861 r. w Kętrzynie urodził się Julius Aronius, znany historyk i filolog niemiecki, który studiował na uniwersytecie w Berlinie i doktoryzował się na Albertynie w Królewcu. Pracując w berlińskim gimnazjum realnym stworzył monumentalne dzieło o dziejach niemieckich Żydów w średniowieczu.
Patriotycznie nastawieni żydowscy obywatele Kętrzyna walczyli na wielu frontach I wojny światowej. Polegli: Selmar Davidsohn (1893–1915), Leo Isacsohn (1872–1916), Oskar Klein (1878–1917)[1.1].
Mimo wspólnie przelanej krwi, to w działalności Żydów zaczęto upatrywać przyczyny powojennego kryzysu. Już 22.05.1919 r. w mieście doszło do antysemickich zamieszek, wywołanych po wiecu socjaldemokratów. Splądrowano i zdewastowano sklepy zamożnych kupców Erdtmanna, Katzkiego, Michalowskiego i Jacoby’ego. Później prym w urządzaniu antyżydowskich działań wiedli narodowi socjaliści.
Wedle danych z 1932 r. gmina żydowska w Kętrzynie należała do największych w Prusach Wschodnich. Mieszkało w niej 106 Żydów, stanowiąc 0,8% ludności miasta. Gmina obejmowała też miejscowości Ryn (Rhein) – 9 Żydów, Barciany (Barten) – 4 Żydów, Srokowo (Drengfurt) – 4 Żydów, Korsze (Korschen), Łankiejmy (Langheim), Wilkowo (Wilkendorf). Na czele stał zarząd w składzie: Leo Rynarzewski, S. Bieber, Davidsohn. Przy nim funkcjonowały komisje: szkolna (na czele Davidsohn) oraz cmentarna (na czele Alfred Lewin). Funkcje nauczyciela i kantora sprawował Hecht. Budżet gminy wynosił 10 000 RM (1930). Do jej majątku należała synagoga przy Moltke-Wilhelmstraße, cmentarz i rzeźnia rytualna. Nauczanie religii obejmowało 32 dzieci. Istniała też biblioteka gminna.
Apogeum nastrojów antysemickich nastąpiło podczas Nocy Kryształowej, z 9 na 10 listopada 1938 r., kiedy to spalono nową synagogę oraz zniszczono wiele sklepów. Rozpoczęły się niemal paniczne wyjazdy Żydów za granicę oraz do dużych miast Rzeszy. 28.12.1939 r. miasto opuścili ostatni schorowani, w podeszłym wieku obywatele żydowscy.
Do Holandii uciekła Rosa Altmann, z domu Kaminsky (ur. w 1875 r. w Kętrzynie). Nie uszła jednak okrutnej śmierci – została deportowana, a w 1943 r. zginęła w Auschwitz. Martinowi Katzowi (ur. w 1889 r. w Kętrzynie) udało się wyemigrować do Szanghaju, zmarł tam jednak w 1942 roku. W czasie Zagłady zamordowano około 50 osób związanych poprzez urodzenie bądź zamieszkanie z Kętrzynem[1.2]. Najwięcej spośród nich deportowano z Berlina i zamordowano w obozie w Auschwitz. Tutejsi Żydzi trafiali i ginęli także w obozach w Sobiborze, Chełmnie, Dachau i Bełżcu, gettach w Theresienstadt, Rydze, Kownie, Mińsku i Łodzi, obozie internowania w Gurs oraz w Raasiku (Estonia).
Bibliografia
- Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 21.
- Kisielewska E., Wronka M., Historia jednego wieszaka, „Twoje Mazury” 2005, nr 18, ss. 24–25.
- Knyphausen D., Die Kreisverwaltung des Kreises Rastenburg von 1930-1945, [w:] Der Kreis Rastenburg, Marburg-Lahn, 1976;
- Korowaj T., Krótka historia gminy żydowskiej w dawnym powiecie Rastenburg/Kętrzyn, „Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski” 2001, r. 3;
- Korowaj T., Rastenburg/Kętrzyn. Przewodnik historyczny po mieście, Kętrzyn 2005.
- Spuścizna Waltera Luckenbacha w zbiorach Muzeum im. W. Kętrzyńskiego w Kętrzynie;
- Wulf D., Lebensbilder aus Rastenburg. Der unvergessene Alltag in Ostpreussen, Leer 1984.
- Wyczółkowski M., Kętrzyn. Historia i rozwój przestrzenny, [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, t. III, Mazury, z. 2, Toruń 2014.
- [1.1] Die jüdischen Gefallenen des deutschen Heeres, der deutschen Marine und der deutschen Schutztruppen 1914–1918. Ein Gedenkbuch, Berlin 1932.
- [1.2] Yad Vashem [online:] http://www.yadvashem.org/wps/portal/!ut/p/_s.7_0_A/7_0_2KE?last_name=&first_name=&location=rastenburg&next_form=results [dostęp: 21.11.2008].