W początkach XVII w. w Kruszwicy mieszkał żydowski rzeźnik. Jednak większa grupa Żydów pojawiła się w mieście dopiero około 1810–1811 roku. W 1812 r. było ich 11. W kolejnych latach żydowska społeczność powoli się rozrastała.

Najprawdopodobniej w końcu lat dwudziestych lub początkach trzydziestych XIX w. powstała samodzielna gmina. Jej statut zatwierdzono 13 kwietnia 1834 roku. Do tego czasu społeczność żydowska w Kruszwicy należała do gminy żydowskiej w Inowrocławiu. Względy finansowe spowodowały, że władze gminy kruszwickiej zwróciły się w 1839 r. do gminy w Inowrocławiu z wnioskiem o ponowne przyłączenie. Sprawa nie została jednak sfinalizowana. Gmina w 1858 r. liczyła 194 osoby, w 1907 – 91. W jej granicach znajdowało się, obok Kruszwicy, dziewięć okolicznych wsi, położonych w obrębie wójtostw Kruszwica i Chełmce.

W 1858 r. w Kruszwicy wybudowano synagogę. Lekcje religii prowadził kantor Marcus Caro (w 1907 r. – 5 uczniów). Na przełomie XIX i XX w. gminą kierowali: H. Cohn, A. Michaeli, dr Aronsfeld[1.1].

Po 1920 r. większość mieszkańców wyjechała do Niemiec. Kruszwiccy Żydzi parali się głównie kupiectwem. W 1939 r. handlem zajmowali się: Fiszel Engel, Jochna Feldmann, Nastka Feldmann, Mojżesz Grojnowski, Szlamowicz, M. Paździerski, Salo Pieterkowski, Sajda Radziejewska. W 1921 r. gmina liczyła 25 osób, w 1923 – 22, w 1925 – 35, w 1932 – 19.

Od maja 1920 r. gminą kierowali: dr Heimenn Aronsfeld (przewodniczący, pełnił także funkcję rabina), Emil Seelig, Caezar Freudenthal, zastępcy: Eliasz Witkowski, Salo Pieterkowski. Z tego składu w 1923 r. pozostali w zarządzie: H. Aronsfeld i S. Pieterkowski. Przewodniczący gminy w 1923 r. wyjechał do Niemiec. Aby zapewnić pozostałym członkom możliwość korzystania z instytucji gminnych i uchronić jej majątek przed przejęciem przez skarb państwa, zarząd zawarł z przedstawicielami gminy inowrocławskiej L. Levy'm i Baruchem Wienerem akt dzierżawy (obowiązujący do 1 lipca 1948 roku) synagogi, domu mieszkalnego i cmentarza. W 1932 roku umowę rozwiązano, a nieruchomości włączono do zasobów gminy żydowskiej w Inowrocławiu.

Po ograniczeniu autonomii na rzecz Inowrocławia gmina kruszwicka zaczęła pogrążać się w chaosie finansowym i administracyjnym. Nie pracował żaden urzędnik gminny, religii indywidualnie nauczali rodzice. Symbolem upadku było zrzeczenie się przewodniczenia gminie przez S. Pieterkowskiego, który przekazał obowiązki 30 lipca 1925 r. Bercie Unger. W latach 1924–1929 prowadzono gospodarką pozabudżetową. Członkowie gminy wszelkie koszty pokrywali z dobrowolnych składek.

Od 1928 r. zaczęły odżywać tendencje do usamodzielnienia się gminy i wyłonienia nowego zarządu. Znaleźli się w nim: Joel Dawid Rachwalski (wyprowadził się, zastąpił go jako przewodniczący S. Pieterkowski), Chil Majer Paździerski, Louis Myrants, zastępcy: Maurycy Wilczyński, Menachem Feldman. Komisarzem Gminy Żydowskiej 15 marca 1932 r. został burmistrz Kruszwicy. Przygotował, ostatnie przed włączeniem do gminy w Inowrocławiu, wybory do zarządu gminy, które przeprowadzono w dniu 12 października 1932 roku. Wybrano: Chila Majera Paździerskiego (przewodniczący), Moszka Feldmana, Jeszue Feldmana. Majątek gminy tworzyły: synagoga z przyległymi przybudówkami (ul. Poznańska 4). Jej wartość w 1930 r. szacowano na 5000 zł, a wyposażenie na 300 zł. W sąsiedztwie synagogi znajdował się dom mieszkalny, gdzie mieścił się dom modlitw (ul. Poznańska 18) o wartości 10 000 zł. Przy ul. Fabrycznej umiejscowiony był cmentarz o powierzchni 1,5 morgi z przyległym ogrodem (600 zł).

Obsługę religijną w latach trzydziestych zapewniali przyjeżdżający z Inowrocławia kantor i rzezak Szlingenbaum, rabini: Jakub Kohn (do 1933) i Stanisław Simon (od 1935). W grudniu 1937 r. miały miejsce przypadki bojkotu żydowskich firm.

W 1939 r. większość Żydów uciekła przed wkroczeniem wojsk niemieckich. W okolicach Kruszwicy znalazła się we wrześniu, październiku i listopadzie 1939 r. grupa Żydów m.in. z Inowrocławia i być może pojedynczy miejscowi Żydzi. Zostali wymordowani w pobliskich Łagiewnikach, Przedbojewicach i Różniatach. Synagogę kruszwicką zburzono na przełomie 1939 i 1940 roku.

Nota bibliograficzna

• Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska” 1993, t. 9.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1904–1908.
• Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
• Kawski T., Społeczność żydowska na pograniczu kujawsko-wielkopolskim w XX wieku, [w:] Z dziejów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Zbiór studiów, red. D. Karczewski, Strzelno 2007, ss. 161–187.
• Łaszkiewicz T., Z dziejów Żydów na Kujawach Zachodnich w okresie międzywojennym, [w:] Albert Abraham Michelson, noblista z Kujaw. Studia i materiały, red. D. Kurzawa, Strzelno 2007, ss. 62–70.