Pierwsze wzmianki o Żydach leskich pochodzą z XVI wieku. W spisie mieszczan z 1542 r. wymieniony jest Iudeus, czyli Żyd. Kolejni wzmiankowani są w spisach: z 1547 r. – Mateusz i z 1554 r. – Moszko. W latach 1562–1583 przybyły do Leska 23 rodziny żydowskie, m.in. Lazarus z Krakowa i Salomon z Halicza (1564), Jakub z Gogieczyna, Abram z Dynowa i Aron z Komarna (1565), Aron z Bełza (1567), Aron z Rymanowa (1574), Lazarus z Moraw, Simon z Pilzna (1574) i Rachwał z Birczy (1575) W 1563 r. w Lesku było 20 rodzin żydowskich. Już w 1548 r. Żydzi mieli swój cmentarz.

W latach 1562–1570 do prawa miejskiego przyjęto 13 Żydów. W 1580 r. gmina żydowska posiadała szkołę. W tymże roku mieszkało tu 18 rodzin żydowskich, tj. ok. 100 osób. Synagogę i szpital dla ubogich odnotowano w 1608 r., zaś szkołę ponownie w 1614 roku. W latach 1613 i 1868 powiększano cmentarz. Rejestr pogłównego z 1676 r. wymienia 137 chrześcijan i 83 Żydów (głów rodzin). Społeczność żydowska liczebnie szybko wzrastała, szczególnie w II połowie XVII w. skoro w czasie epidemii, zapewne cholery, w 1705 r. zmarło 303 leskich Żydów.

Zajmowali się dzierżawami czopowego, handlem: skórą, śledziami, zbożem, suknem, winem, wołami, baranami i ołowiem. Byli rzemieślnikami: rzeźnikami, złotnikami, browarnikami i krawcami. Udzielali pożyczek na procent (stopa procentowa wynosiła wówczas 42–44% w skali rocznej). Mieli szynki i gospody oraz zajmowali się obnośną kramarszczyzną, wędrując nawet po odległych wsiach bieszczadzkich. W 1612 r. w Woli Michowej obrabowano 2 leskich Żydów-kramarzy. Odbywali także długie podróże kupieckie do: Krakowa (1593), Lwowa (1654) i Zamościa (1608).

Ich pozycja ekonomiczna prowadziła do konfliktów z ludnością chrześcijańską. Dlatego uchwała mieszczan leskich z 1602 r., zatwierdzona przez właściciela miasta Stanisława Stadnickiego, zawierała m.in. szczegółowe postanowienia dotyczące Żydów[1.1].

Żydowie w niedzielę i święta przez cały dzień, aby kramic nie otwierali pod utratą kramu (art. 8).

Żyd w niedzielę i we wszelkie święta, aby nie ważył się gorzałki przedawać aż po mszy (art. 21).

Słodownicy nie powinni przyjmować zboża na słody od Żydów i innych postronnych ludzi (art. 23).

Żaden z szynkarzów aby się nie ważył kupować słodów od ludzi postronnych albo Żydów (art. 24).

Przekupnie, mieszczanie, Żydowie i komornicy i inni obywatele pod winą i utratą kupna nie mają po ulicach wykupywać żadnych potrzeb i żywności a zwłaszcza Żydowie, którzy zastępując u wrót i po ulicach, gęsi, kury i inne dobra wykupują, stąd w cenę wszelaką rzecz idzie (art. 31).

Dla naprawienia targów jest wola Jego Mości, aby Żydowie po górach i po wsiach nie wozili sukna, ryb, śledzi, pieprzu, szafranu i innych potrzeb pod przypadkiem 10 grzywien zamkowi (art. 32).

Żydowie w Wielki Piątek domy mają mieć zawarte tudzież na Boże Ciało a na starym rynku powinni maj stawić na podsieniu jako i sąsiedzi insi pod karą 10 grzywien zamkowi (art. 36).

Aby Żydowie do ratusza płaty [zapłaty – przyp. A.P.] wszelkie odnosili żeby urząd do nich miał chodzić (art. 42)

Polak, Rusin i Żyd aby zaniechał muzyki w dzień Adwentu i w Wielki Post (art. 45).

Targowe niesłusznie przez Żyda wybierane ma być uskromnione (art. 46).

Żydowie, iże zwykli potajemnie między sobą domy, majętności, grunty, place kupować, których urzędownie nie zapisują do akt i księg wójtowskiego i ławniczego urzędu, jako dawny zwyczaj był, tedy za doświadczeniem takowych chytrych kontraktów majętność takowa (...) ma być na zamek konfiskowana (art. 51).

Kahał w Lesku powstał co najmniej kilkanaście lat przed 1590 roku. Zapewne jego pierwszym „starszym” był Aharon ben Jicchak, zmarły w 1591 roku. Wcześniej lokalna społeczność żydowska podporządkowana była kahałowi w Przemyślu. W 1656 r. Józef Łazurowicz z Leska pełnił funkcję „starszego” Żydów całej ziemi sanockiej, zaś starszyznę żydowską w mieście stanowili: Chaim Samuelowicz, Abram Izaakowicz i Marek Moszkowicz. W latach 1705–1724 w nieustanne spory między gminami żydowskimi w Lesku i Sanoku interweniował Waad. Pierwszym znanym z imienia wiernikiem, czyli kasjerem bractwa Chewra Kadisza, był Jakow ben Jehuda Jidl, zmarły w 1729 roku.

Według spisu z 1765 r. żyło w mieście 587 Żydów, a w całym kahale – 1656 Żydów. Była to najliczniejsza gmina żydowska na ziemi sanockiej (większa np. od rzeszowskiej)[1.2]. Od tego też roku mogli nabywać w mieście ziemię na własność. Nazwiska Żydów wskazują kierunki ich migracji do Leska: Amszterdamski, Baligrodzki, Dobromilski, Jarosławski, Przemyski, Radochoński, Sokolski, Wrocławski i Zagórski. W tym czasie było to jedyne miasto w ziemi sanockiej i przemyskiej, gdzie Żydzi przyjmowani byli do prawa miejskiego na równi z chrześcijanami. Od 1792 r., dwadzieścia lat po włączeniu Leska do austriackiej Galicji, dzieci żydowskie mogły pobierać naukę nie tylko w chederach, ale także w Deutsche-iudische-schule. W 1799 r. w mieście żyło 1084 Żydów, stanowiąc 51,2% ogółu mieszkańców. Było to największe ich skupisko na Podkarpaciu.

W Lesku już pod koniec XVIII w. powstał liczący się na ziemi sanockiej ośrodek chasydzki. Pierwszym znanym nam cadykiem był Samuel Szmelke. Tutaj w rodzinie rabina i cadyka Menachema Mendla z Leska, którego M. Buber nazywa „słynnym rabbim”, urodził się późniejszy, jeszcze sławniejszy cadyk Naftali Cwi Horowic z Ropczyc (1760–1827) oraz jego brat rabbi Jokel Gluger (zm. 1835). Po śmierci ojca Naftali został rabinem i cadykiem w Lesku[1.3], będąc jednocześnie rabinem i cadykiem w Ropczycach. Jego ojciec Menachem Mendel przed zamieszkaniem na stałe w Lesku był rabinem i cadykiem w Rozwadowie. Cadykiem w Lesku był też syn Naftalego Abraham Chaim Horowic (zm. 1831). Swoją siedzibę miał tutaj też cadyk Cwi Hirsz Friedman (1798–1874), uczeń Chaima Halberstama z Sącza. Potem już cadykowie nie rezydowali w Lesku, a miejscowi chasydzi podzielili się na zwolenników cadyków Fridmanów z Sadogóry i Halberstamów z Nowego Sącza.

W XIX w. warunki gospodarcze Leska i okolicy nie pozwalały na dalszy dynamiczny rozwój gminy żydowskiej. Część Żydów leskich od połowy XIX w. zaczęła osiedlać się w okolicznych wsiach. W czasie pożaru miasta w 1824 r. zginęło ponad 50 Żydów. Wówczas było ich w Lesku 1039.

W 1870 r. gmina żydowska liczyła 1858 osób, które stanowiły 57,7% ogółu mieszkańców. Gmina miała m.in.: 2 rabinów i szkołę religijną z 80 uczniami. W 10 lat później mieszkało w samym Lesku 1990 Żydów, a do 1900 r. liczebność gminy wzrosła do 3794 osób, przy czym w samym mieście było ich 2701, tj. 61,3% mieszkańców. Kahał utrzymywał wówczas 4 szkoły religijne. Od 1894 r. działało tu Towarzystwo Oszczędnościowo-Kredytowe, którego prezesem był Moses Scheiner. W całym powiecie leskim w 1910 r. żyło 13 879 Żydów, co stanowiło 14,1% ogółu mieszkańców.

Pod koniec XIX w. do Żydów należały cegielnia, browar, gorzelnia, 4 domy zajezdne z gospodami i 5 wyszynków. Żydzi zajmowali czołowe pozycje w handlu i rzemiośle, bowiem przypadało na nich ponad 80% sklepów oraz warsztatów rzemieślniczych i usługowych. Zajmowali się m.in. sprzedażą biletów okrętowych, prowadzili dwa zakłady mosiężnicze, herbaciarnię, rozlewnię win i wytwórnię miodów pitnych oraz zakład wytwórczy wody sodowej. Także leska rafineria trafiła w ręce żydowskie. Kupił ją pochodzący z Węgier Arpad Szemery.

I wojna światowa spowodowała znaczny spadek liczby ludności. W mieście w wyniku walk czterokrotnie zmieniały się władze okupacyjne. W 1921 r. w samym mieście żyło 2338 Żydów, natomiast w całym powiecie – 10 294. W okresie międzywojennym rabinami byli: Kanner, Abraham Chaim i rabbi Majirl, zaś podrabinem – Abraham Granik. Gminie przewodniczył Mendel Hager. Metryki żydowskie prowadził Leib Dym. Utrzymywano wówczas około 10 chederów, w każdym z nich uczyło się od 20 do 40 chłopców. Nauczycielami byli m.in. Abraham Holstein, Icze Bojm, Lajzer Fleischamn.

Dziewczęta z zamożnych rodzin uczęszczały do ośrodka szkoły religijnej Bet Jaakow. Działały stowarzyszenia: Jad Charuzim, Gemilut Chesed, Chewra Kadisza i Tarbut. Niektóre z nich prowadziły świetlice. Były też komórki kilku partii politycznych: Poalej Syjon, Agudy, Hitachdut i Mizrachi. Wielu Żydów należało do nielegalnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. Działały organizacje młodzieżowe: Betar, Ha-Szomer ha-Cair, Ha-Noar ha-Cijoni i Cukunft.

Społeczność żydowska posiadała Kasę Pożyczkową Gminy Żydowskiej. Istniała drukarnia żydowska, prowadzona przez Ryfkę Schaff. Do Zjednoczonego Cechu Rzemieślniczego należeli zarówno Polacy, jak i Żydzi. Od 1934 r. funkcję wiceburmistrza sprawował adwokat żydowski dr Alter Müller. (Na marginesie warto wszakże wspomnieć, że w żydowskim folklorze galicyjskim lescy Żydzi stanowili synonim głupców).

We wrześniu 1939 r. Lesko zostało zajęte przez wojska niemieckie, które okupowały je od 9 do 27 września. Potem miasto przeszło pod okupację sowiecką. Część Żydów i miejscowych Ukraińców powitała okupantów entuzjastycznie. Sowieci mianowali miejscowego Żyda Doufa naczelnikiem miasta. Znaleźli się tu także Żydzi z innych miast Podkarpacia, którym Niemcy polecili przenieść się do sowieckiej strefy okupacyjnej. Jednak część Żydów, zakwalifikowanych jako tzw. burżujów, deportowano w głąb Rosji, m.in. do Autonomicznego Obwodu Żydowskiego ze stolicą w Birobidżanie.

Ponownie Niemcy wkroczyli do miasta 24.06.1941 roku. Następnego roku wiosną utworzyli getto dla ludności żydowskiej. Znalazło się w nim 2750 osób. Przewodniczącym Judenratu wyznaczyli notariusza Teicha, Żyda, który przybył do Leska z Drohobycza na początku 1940 roku.

Likwidacja getta nastąpiła 14.08.1942 roku. Po dokonaniu selekcji, ok. 100 osób – starców i kaleki, rozstrzelano na miejscowym cmentarzu. Resztę wywieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Zasławiu. We wrześniu 1942 r. w święto Jom Kipur rozstrzelano tam ok. 500 Żydów z Leska. Na leskim kirkucie do lata 1943 r. rozstrzeliwano zbiegów z obozu w Zasławiu oraz wytropionych spośród ukrywających się Żydów. W egzekucjach tych zginęło ok. 70 osób.

Po zakończeniu wojny i wysiedleniu ludności ukraińskiej Lesko liczyło zaledwie ok. 1 tys. mieszkańców. Zniszczeniu uległo ok. 40% substancji miasta.

Bibliografia

• Fastnacht A., Dzieje Leska do roku 1772, Rzeszów 1988.
• Lesko, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 724.
• Sefer yizkor; mukdash le-yehudei ha-ayarot she-nispu ba-shoa be-shanim 1939–44, Linsk, Istrik, Beligrod, Litovisk veha-sevivah, red. N. Mark, Sh. Friedlander, Tel Awiw 1965.