היסטוריה

Żydzi osiedlili się w Lidzie w drugiej połowie XVI wieku. W 1579 r. miejscowi Żydzi otrzymali od króla Stefana Batorego nowy przywilej, w którym król zezwalał im na wybudowanie w mieście synagogi. Początkowo lidzka społeczność żydowska nie była liczna. W czasach panowania króla Jana Kazimierza (1648–1668) liczyła ona tylko 160 osób.

Pierwsza wzmianka o zorganizowanej gminie żydowskiej w Lidzie pochodzi z 1623 r. i dotyczy jej podporządkowania kahałowi grodzieńskiemu. Właśnie z tego okresu pochodzi korespondencja między przykahałkiem lidzkim i sąsiednimi gminami żydowskimi. Wiadomo, że w 1633 r. król Władysław IV Waza zezwolił Żydom na odnowienie starej i wybudowanie nowej synagogi, która jednak nie mogła przewyższać kościoła i cerkwi.

W 1671 r. lidzkim rabinem został Dawid ben Arie Lejb Lida. Był on autorem popularnej książki o studiowaniu Tory Ir Dawid (hebr. Miasto Dawida). Jego syn Pesachian i wnuk Dawid Beniamin również pełnili funkcję rabinów Lidy. W latach 1800–1845 lidzkim rabinem byi Elimelech Kamieński a potem jego syn, Eliasz Akiwa Kamieński. Ten ostatni zajmował również stanowisko dajana – sędziego religijnego.

Na początku XVIII w. większość lidzkich Żydów trudniła się drobnym handlem lub rolnictwem. W 1766 r. podatki płaciło 1167 osób wyznania mojżeszowego.

Od połowy XIX w. lidzkim rabinem był Eliasz Szik. Zyskał on sławę jako genialny kaznodzieja. Mówiono, że potrafił czynić cuda na oczach ludzi. Jego książka Ejn Elijachu (hebr. Źródło Eliasza) stanowiła komentarz dla zebranych legend talmudycznych (znanych jako Ejn Jaakow) i została wydana w Wilnie. Następcą Eliasza Szika został cadyk Beniamin Lida.

Znaczącą rolę w społeczności lidzkich Żydów w XIX w. odegrał rabin Mojsze Izaak Darszan (1828–1899), znany również jako Kielmski Magid. Był on liderem i głównym kaznodzieją „musar”, ruchu religijnego o charakterze pietystycznym zainicjowanego przez Izraela ben Zeewa Lipkina, zw. Izraelem Salanterem. Rabin Darszan w 1898 r. wraz z synem Bemem Zionem Darszanem osiadł w Lidzie, gdzie po roku umarł. W 1886 r. na czele lidzkiej gminy żydowskiej stanął rabin Izaak Jakub Reines (1839–1915), przywódca religijnych syjonistów. W 1905 r., kiedy – z konieczności – uczeni musieli się utrzymywać ze swojej pracy, Rejnes otworzył w Lidzie jesziwę nowego typu. Jednym z głównych mecenasów lidzkiej jesziwy był baron G.D. Ginzburg. Jesziwa w Lidzie szybko stała się znana w całej Europie. Na początku pierwszej wojny światowej jesziwa została zamknięta. Naukę wznowiono dopiero w 1923 r. przy wsparciu komitetu jesziw w Wilnie.

W 1897 r. w Lidzie mieszkało 5166 Żydów (stanowili oni 68% ludności miasta), a w powiecie – 24 813 (12%). W 1879 r. w mieście było 189 zarejestrowanych majstrów-rzemieślników, z których większość stanowili starozakonni. Od końca XIX w. powszechnym zjawiskiem stała się emigracja ludności żydowskiej do USA. Na początku 1885 r. pośród lidzkich Żydów przeprowadzono zbiórkę pieniędzy na stworzenie osady Mazkeret Batya w Palestynie.

Mniej więcej od 1902 r. w mieście rozpoczęły działalność organizacje polityczne jak Bund, Poalej Syjon i stowarzyszenie syjonistów o poglądach socjalistycznych. Ludzie związani z tymi partiami organizowali tajne zebrania w lasach wokół miasta, agitowali w synagodze i pośród robotników żydowskich.

W 1918 r. rabinem Lidy został Aaron Rabinowicz. Został on zamordowany wraz z większością lidzkich Żydów w czasie II wojny światowej.

W 1921 r. w Lidzie istniały 302 żydowskie sklepy. Połowę z nich stanowiły firmy rodzinne. 37 Żydów pracowało na roli. W latach 20. i 30. ludność żydowska zajmowała się przeważnie handlem, rzemiosłem lub przemysłem.

Do Żydów należało 18 z 23 lidzkich banków. Spółdzielczy Bank Narodowy założono w 1922 r. jako filię banku wileńskiego. W 1925 r. liczył on 283 klientów: 183 handlarzy, 74 rzemieślników i 8 rolników. Udzielił 1548 kredytów opiewających na sumę 126 976 złotych. W 1928 r. w Lidzie założono natomiast Bank Handlowy.

W latach 30. XX w. w Lidzie istniały cztery szkoły żydowskie różnych typów, trzy żydowskie biblioteki, pięć grup dramatycznych, szkoła wieczorowa dla dorosłych, trzy żydowskie organizacje sportowe, synagoga i 12 domów modlitewnych oraz szpital na 18 łóżek. Towarzystwo Wzajemnej Pomocy zorganizowało dzienne domy pobytu dla dzieci z biednych rodzin, centrum troski o niemowlęta i kuchnię mleczną, prowadziło badania lekarskie dzieci.

W okresie międzywojennym założono i przez krótki czas drukowano kilka żydowskich gazet. W 1929 r. zaczęto wydawać gazetę „Lider Wochenblat”, w 1932 roku – „Lider Woch”, w 1936 r. – „Lider Lebn”, 13.04.1937 r. ukazał się też jedyny numer gazety „Unzer Ruf”. W 1933 r. powołano komitet historyczny, który zbierał materiały dotyczące lidzkich Żydów. Zamierzał on wydać monografię, nie udało się jednak do końca wykonać tego zadania.

Lida tradycyjnie nie miała samodzielnego kahału i powszechnej rady żydowskiej. Pierwszą radę zwołano na początku lat 20. przy wsparciu Komitetu Amerykańskiego (American Relief Groups to Supervise Aid). Pierwsze wybory odbyły się w 1932 r., drugie – 06.09.1936 roku. Rząd polski uważał tę radę za prawnego przedstawiciela lidzkiej społeczności żydowskiej. W mieście istniał silny ruch syjonistyczny. Jego przedstawiciele organizowali działania He-Chaluc i Ha-Szomer ha-Cair. Liczba członków obu organizacji sięgała 500 osób. Prężnie działała liga żydowskich robotników. W 1933 r. założono federację młodych rzemieślników Histadrut ha-Owed, która przygotowywała swoich członków do wyjazdu do Palestyny. W tym czasie Lidę niejednokrotnie odwiedzali również znani działacze i teoretycy syjonizmu, tacy jak Włodzimierz Żabotyński czy Natan Bystrzycki.

18.09.1939 r. do Lidy wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Niedaleko wytyczono nową granicę polsko-litewską. Liczba ludności żydowskiej w mieście znacznie wzrosła, ponieważ zbierali się w nim polscy Żydzi planujący ucieczkę do Wilna, a stamtąd do USA. W Lidzie działała żydowska podziemna organizacja syjonistyczna. Po serii aresztowań w grudniu 1939 r. NKWD zlikwidowało organizacje syjonistyczne, a rok później – wszystkie organizacje żydowskie. W 1940 r. społeczność żydowska liczyła 15 tys. osób. Latem Żydów – uciekinierów z zachodniej Polski – zaczęto wysiedlać w głąb ZSRS, głównie w rejon Rybińska.

W momencie wkroczenia wojsk niemieckich, 27-28.06.1941 r., w Lidzie przebywało 8500 Żydów. W dniu 05 lipca 1941 r. Niemcy przeprowadzili pogrom Żydów w Lidzie. Rozstrzelano wówczas ok. 2000 osób. Pozostałych
zamknięto w getcie. W maju 1942 r. getto zostało zlikwidowane. Przebywających w nim Żydów rozstrzelano na miejscu. Zagładę przeżyło około 300 osób.

W latach 50. XX w. został zniszczony dawny cmentarz żydowski.

Nota bibliograficzna

Book of Lida. Translation of Sefer Lida, red. A. Manor, I. Ganusovitch, A. Lando, Tel Aviv 1970 [online] https://www.jewishgen.org/Yizkor/lida/lida.html [dostęp: 22.01.2021].