Pierwsze informacje o Żydach w Lipnie pochodzą z 1677 roku. W 1736 r. istniał kahał z synagogą wzniesioną w początkach XVIII w. oraz cmentarzem. Rewir żydowski powstał w 1824 r., a jego granice rozszerzono dwa lata później. Żydzi mogli mieszkać przy ulicy Gdańskiej, Tylnej, oraz częściowo Rynkowej i Toruńskiej. Granice dzielnicy żydowskiej wyznaczał rów.

W XIX w. Żydzi zajmowali się na ogół handlem, głównie towarami łokciowymi. W 1910 r. w Lipnie na 357 domów 72 (zatem 20%) należało do Żydów.

Żydzi mieli znaczący udział w życiu gospodarczym miasta i okolicy. W 1921 roku w Lipnie działały 102 zakłady przemysłowe będące własnością Żydów, dając zatrudnienie 220 osobom. Dominowały niewielkie przedsiębiorstwa przemysłu odzieżowego i spożywczego. W 1928 r. do Żydów należało co najmniej 44,7% ogółu firm zarejestrowanych w okręgu lipnowskim Izby Przemysłowo-Handlowej. Strukturę zawodową możemy zilustrować w oparciu o wykazy płatników składek gminnych. Z zawodów związanych z handlem czerpało źródło utrzymania 64% podatników, z rzemiosła i przemysłu – 27%, z innych branż – 9%. W tej ostatniej znajdowali się lekarze: Z. Winogron (pochodził ze Zgierza, mieszkał w Lipnie od 1937 r.) i Mojżesz Praszkier oraz cztery nauczycielki i nauczyciel pracujący w szkołach państwowych. Od 1926 r. komunikację samochodową między Lipnem a Włocławkiem utrzymywała firma Abrama Turkowicza i Jojne Kluskiego.

W okresie międzywojennym wyróżniała się postać nieposiadającego posady rabina Hersza Joska Dziekańskiego. Urodził się on 26 sierpnia 1910 r. w Lipnie. Wykształcenie rabiniczne zdobył u rabina z Przysuchy. Dyplom rabiniczny otrzymał 9 lipca 1929 r. w Warszawie. W 1938 r. bezskutecznie starał się o urząd rabina we Włocławku. Elitę finansową tworzyli właściciele majątków ziemskich, właściciele nieruchomości oraz kilku przemysłowców: Josef Adler, Arnold Łabędź, Izrael Szwarc, Hersz Czarnoczapka, Dawid Płockier, Mendel Altman, Wolf Krzeczanowski, Aron Trachtenberg, Mojsze Ożarów, Josef Hartbrot, Szlama Dzigański (Dziegański), Jakub Ogrodowicz, Chaim Florman, Dawid Hartbrot, Aron Rozenfeld, Dawid Pencer, Nute Rubin.

Gminie lipnowskiej przewodzili od końca XIX i początków XX w. kolejno rabini: Elijah Zylberberg (słynął z bezpardonowego zwalczania zwolenników cadyka kockiego), Ch. Weingott (lub Werngot), Samuel Brot (Brodt, Brod) oraz Szyja Mordka Cukierkorn. Ten ostatni urodził się 16 czerwca 1895 r. w Płońsku, jako syn Szlamy Załmy i Rejli. Poza religijnym nie zdobył żadnego świeckiego wykształcenia. Braki w tym względzie uzupełniał jako samouk. Przed objęciem posady w Lipnie był rabinem w Bielsku w powiecie płockim oraz w Głownie w powiecie brzezińskim. Urząd rabina lipnowskiego objął w 1924 roku.

Najważniejsze elementy infrastruktury gminnej, tj. synagoga i cmentarz, były ulokowane przy ulicach: Bóżniczej i Nieszawskiej. Synagoga główna („duża”) posiadała układ wzdłużny pierwotny (salę główną poprzedzała sień. Na piętrze mieścił się babiniec). Siedziba zarządu gminy znajdowała się obok synagogi przy ul. Gdańskiej 26. Majątek ruchomy gminy żydowskiej w 1939 r. wyceniono na 13 163 zł, nieruchomy – na 78 580 zł. Gmina była zadłużona na sumę 16 246 zł. Według szacunków z 1938 r., majątek nieruchomy wyceniano wyżej: synagoga „duża” (68 000 zł), synagoga „mała” (10 000 zł), mykwa (20 000 zł), cmentarz (11 000 zł). Gmina ulokowała część funduszy w nieruchomościach: drewnianym budynku mieszkalnym (2 000 zł), w części budynku mykwy (2 000 zł) oraz przytułku (9 000 zł).

Nieznane są składy osobowe władz gminy żydowskiej aż do 1936 roku. Wybory do ostatniego zarządu gminy odbyły się 30 sierpnia 1936 roku. Przewodniczącym wybrano Eliasza Łopatę. Towarzyszyli mu m.in. Szyja Cukierkorn, Daniel Zeligman oraz prawdopodobnie Puder i Płocki. Członkowie reprezentowali zantagonizowane środowiska politycznej lewicy, ortodoksji oraz syjonizmu. Podczas posiedzenia zarządu gminy w dniu 30 grudnia 1936 r. doszło do nieporozumień miedzy lewicą a prawicą na tle zgłoszenia przez lewicę wniosku potępiającego politykę Wielkiej Brytanii w Palestynie. Ortodoksyjny przewodniczący zarządu odmówił jej przyjęcia i poddania pod głosowanie. Lewicowiec Puder spoliczkował reprezentanta prawicy Płockiego.

Spory wywoływał stosunek władz gminy do zjawiska antysemityzmu. W obliczu coraz liczniejszych pikiet przeciwko żydowskim sklepom i straganom, 9 lutego 1938 r. odbyło się zebranie Związku Drobnych Kupców i Handlarzy. 22 lutego 1938 r. w „małej bóżnicy” debatowali przedstawiciele różnorodnych środowisk kupieckich. Zastanawiano się nad sposobami przeciwdziałania akcjom dyskryminującym Żydów, prowadzonym przez Stronnictwo Narodowe. Pierwsze zebranie zakończyło się burzliwie. Wchodzącego do kancelarii gminy rabina Cukierkorna członkowie Poalej Syjon-Lewicy (Mordka Szwarc, Aron Puder, Azryel Krauk) powitali zdejmując nakrycia głowy. Obrażony opuścił zebranie. Powodem drugiej scysji była ocena działań członków zarządu gminy: Szyji Cukierkorna, Eliasza Łopaty i Daniela Zeligmana w trakcie ich wizyty u starosty w dniu 3 lutego 1938 roku. Zdaniem zebranych, zachowali się zbyt ugodowo, zadawalając się oświadczeniem starosty, że w razie ujawnienia niedozwolonych prawem wystąpień winni będą ukarani. Szczególnie skrytykowano Zeligmana za to, że w rozmowie ze starostą uznał legalność (nawoływanie do bojkotu), jak i nielegalność (odciąganie klientów od kupowania w żydowskich sklepach i straganach), organizowanych pikiet.

Podczas kolejnego zebrania postanowiono jednogłośnie, aby kupcy straganiarze nie wyjeżdżali na targi w powiecie. Żydzi mieli wstrzymać się od prowadzenia handlu i spowodować zastój w wymianie handlowej. Zakładano, że zmusi to władze do aktywnego zwalczania akcji bojkotu ekonomicznego. O wsparcie tej akcji postanowiono zwrócić się do sąsiednich miast: Skępego, Sierpca, Kikoła. Rezultat akcji przyniósł dobry skutek. W Skępem w dniu 23 lutego 1938 r. nie było ani jednego kupca Żyda z Sierpca. Kupcy nie przybyli także z Lipna i Kikoła (22 lutego). Jedynie kilku miejscowych wystawiło swoje stragany. Działania środowisk żydowskich, głównie Bundu, wspierał oddział Polskiej Partii Socjalistycznej. Wskazywano na konieczność jednoczenia środowisk robotniczych w obronie praw obywatelskich, w sytuacji gdy antysemityzm podsycany przez Stronnictwo Narodowe był wspierany przez obóz sanacyjny.

Stosunki miedzy Polakami a Żydami w latach trzydziestych były gorsze niż kilkanaście lat wcześniej. Wtedy to, w przeddzień wkroczenia bolszewików do Lipna w dniu 12 sierpnia 1920 r., podczas posiedzenia rady miejskiej powołano Straż Obywatelską. W jej składzie znaleźli się m. in. ksiądz M. Sawicki, pastor Z. Michelis i rabin Samuel Brot. Okupanci przebywający w mieście do 19 sierpnia 1920 r. zajmowali się głównie rabowaniem należących do Żydów składów skór i manufaktury. Utworzyli lokalny „Rewkom” (dwóch Polaków – Zaborowski i Jastrzębski oraz Zuberberg, reprezentujący Bund) oraz milicję (15–20 chrześcijan i 8 Żydów). Gdy aresztowano księdza, rabin i pastor zebrali podpisy mieszkańców pod petycją domagającą się jego uwolnienia. Bolszewicy ugięli się i zwolnili duchownego. Ksiądz w synagodze podziękował rabinowi i lipnowskim Żydom za udzieloną pomoc.

W okolicach Lipna bolszewicy rozstrzelali kilku obywateli ziemskich, w tym między innymi Żydów: Baumana, Szampana i Wronę. W Lipnie postawili przed Trybunałem Rewolucyjnym Żyda Opatowskiego. Został uwolniony dopiero po całkowitym ograbieniu. Po wycofaniu się wojsk bolszewickich, rabunek żydowskich sklepów zaczęły wojska polskie, lecz zostały powstrzymane przez księdza. Niebawem wkroczyły wojska „poznańskie” [armia gen. Hallera] i ponownie rozpoczęto grabież. Wówczas Komitet Obywatelski na znak protestu podał się do dymisji. Aresztowano dwóch żołnierzy, lecz ich koledzy zagrozili ostrzelaniem miasta, jeśli nie zostaną uwolnieni. Emocje opadły po zwolnieniu zatrzymanych oraz wskutek powszechnie wyrażanych opinii, że Żydzi w Lipnie zachowywali się wobec bolszewików poprawnie, a plotki o strzelaniu do polskich oficerów i przygotowaniu we Włocławku 2 tys. kwiatów na powitanie bolszewików były nieprawdziwe.

Kolejna fala niechęci do Żydów pojawiła się w drugiej połowie lat trzydziestych. Ich początek był konsekwencją Zjazdu Rady Okręgowej Województwa Warszawskiego Stronnictwa Narodowego w dniu 26 kwietnia 1936 r. Lokalnym organizacjom Stronnictwa Narodowego nakazano paraliżowanie pochodów pierwszomajowych, organizowanych wspólnie z Żydami, oraz zaostrzenie kursu wobec ludności żydowskiej i odwoływanie się do nienawiści rasowej. W maju 1936 r. w całym powiecie lipnowskim miała miejsce eskalacja działań przeciw Żydom. W Lipnie wrzucono wówczas do mieszkań żydowskich dwie petardy oraz wybito szybę. W czerwcu w powiecie pobito Żyda i wybito jedną szybę. Niechęć miała głównie podtekst ekonomiczny.

Zagłada skupiska żydowskiego w Lipnie nastąpiła jeszcze w 1939 roku. W grudniu 1939 r. w Lipnie przebywało 2979 Żydów, w grudniu roku następnego już tylko 7 (zostali wysiedleni 27 lutego 1941 r. do obozu przesiedleńczego w Tczewie, a stamtąd trafili do Generalnego Gubernatorstwa). 14 września 1939 r. Niemcy zamknęli dom modlitw, w końcu listopada podpalili synagogę oraz domy żydowskie przy placu Dekerta. Zniszczono cmentarz, a macewy posłużyły do ułożenia chodnika. Nałożono na gminę kontrybucję (2 października) podając jako powód sprawstwo wybuchu wojny (!); ustanowiono też obowiązek pracy. 23 września 1939 r. rozpoczęły się masowe prześladowania i mordy. Upokarzanemu rabinowi przyszedł z pomocą pastor. Dzięki jego wstawiennictwu rabina uwolniono z aresztu. Niemcy na krótko zezwolili na odprawianie modłów. Zwłoki pomordowanych grzebano w lasach koło Karnkowa.

6 października 1939 r. do Lipna trafili wysiedleni Żydzi z Lubicza i Dobrzynia nad Drwęcą. 10 października 1939 r. na placu przed ratuszem urządzono „przedstawienie” z udziałem głównie starszych Żydów. „Zabawy”, na nieznaną wcześniej skalę, zorganizowano także 23 października 1939 roku. Następnego dnia wypędzono z miasta część mężczyzn w wieku 18–50 lat, po pozbawieniu ich ciepłych okryć oraz butów. Pozostali w mieście Żydzi mieli w ciągu trzech dni dostarczyć Niemcom 400 par nowych butów. Powstał samozwańczy trzyosobowy Judenrat. Jego członkowie dopuścili się szeregu nadużyć przy ściąganiu kontrybucji. Ostatecznie pozostałych w Lipnie Żydów wysiedlono do Włocławka między początkiem grudnia a 21 grudnia 1939 roku. Innych wywieziono do zachodniej części Generalnego Gubernatorstwa.

W marcu 1940 r. wysiedleńcy z Lipna przebywali w Grójcu, Legionowie, Mińsku Mazowieckim, Wiskitkach (duża grupa), Płońsku. W getcie warszawskim w sierpniu 1940 r. przebywało 300 osób z Lipna.

Bibliografia

  • Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
  • Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006.
  • Keller K., Materiały do monografii miasta Lipna, Toruń 1929.

  • Materiały do dziejów Ziemi Płockiej z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, t. 10, red. M. M. Grzybowski, Płock 1999, ss. 226–227

  • Materiały do dziejów szkolnictwa na Mazowszu. Wypisy z archiwów diecezjalnych XVIII wieku, t. 2, red. M. M. Grzybowski, Płock 2000, s. 196

  • Sziling J., Ludność żydowska w rejencji bydgoskiej i kwidzyńskiej (eksterminacja i wysiedlenia), [w:] Międzynarodowa sesja naukowa nt. Hitlerowskie ludobójstwo w Polsce i Europie 1939–1945, Warszawa 14–17 kwietnia 1983 (maszynopis powielony).

 

 

Print