Osiedle żydowskie w Lubawie należało do najstarszych, o ile nie było najstarszą wspólnotą żydowską na terenie dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego. Najstarsza zachowana wzmianka o Żydach w Lubawie pochodzi z 1581 roku. W XVI w. było zaledwie jednym z czterech miast Prus Królewskich, w którym mieszkali starozakonni.
Tutejsze osadnictwo żydowskie należy jednak uznać za okresowe, bowiem w Lubawie, jako w mieście należącym do biskupstwa chełmińskiego, obowiązywał oficjalny zakaz osiedlania się starozakonnych. W połowie XVIII w. wzmiankowano tutaj jedną rodzinę żydowską.
Sytuacja polityczno–osadnicza zmieniła się w 1772 r. po I rozbiorze Rzeczypospolitej i przejściu ziemi lubawskiej pod rządy Prus. Rozpoczął się szybki rozwój ludnościowy (również gospodarczy) miasta i jeszcze szybszy rozrost wspólnoty żydowskiej, która w 1792 r. liczyła 116 członków, co stanowiło ponad 8% ludności. Diaspora najliczniejsza była na przełomie lat 60. i 70. XIX w., w 1867 r. notowano w mieście 532 Żydów (ponad 13% ogółu mieszkańców). Największy odsetek ludności żydowskiej zanotowano w pierwszej tercji XIX w. — 19–21%. Jednym z najstarszych mieszkańców Lubawy, w całej jej historii, był Żyd Izaak Abraham, który zmarł 13.10.1825 r. przeżywszy 112 lat.
Stosunkowo liczna lubawska społeczność żydowska już w końcu XVIII w. posiadała cmentarz wyznaniowy na Fijewskim Wzgórzu. Synagogę wzniesiono w 1847 r., wówczas też zgodnie ze zmianami ustawodawczymi, sformalizowano działalność gminy. Od 1833 r. działała prywatna szkoła dla dzieci żydowskich.
Tutejsza wspólnota była silnie zróżnicowana pod względem ekonomicznym. Większość jej członków utrzymywała się z handlu i kupiectwa, także ze spedycji i rzemiosła. Lubawscy Żydzi posiadający korzenie rodzinne i kulturowe na ziemiach polskich (np. formy najstarszych macew) ulegali stopniowej germanizacji, podobnie jak w innych miastach Prus Zachodnich. Coraz częściej i liczniej identyfikowali się jako Prusacy, a później Niemcy wyznania mojżeszowego. W czasie I wojny światowej w szeregach armii niemieckiej poległo jedenastu Żydów związanych z Lubawą poprzez urodzenie lub zamieszkanie.
Gwałtowny zwrot w historii lubawskiej diaspory nastąpił wraz z powrotem ziemi lubawskiej do Polski w 1920 roku. Co prawda liczebność wspólnoty systematycznie spadała od lat 70. XIX w., lecz po zmianie przynależności państwowej Lubawy nastąpił całkowity upadek gminy. O ile jeszcze w 1910 r. mieszkało tutaj 211 Żydów, o tyle w 1921 r. było już ich tylko 26. Odpływu dotychczasowych mieszkańców nie zrekompensował napływ Żydów z Kongresówki i Kresów II RP, choć już np. w 1921 r. w Lubawie mieszkała rodzina Kółko — nowych osadników przybyłych najpewniej z przygranicznego Grajewa.
W 1921 r. lubawska gmina składała się z zaledwie 17 osób, mimo to nadal istniał zarząd oraz pracował nauczyciel religii. Jednakże już dwa lata później diaspora liczyła tylko 10 osób, nie było też już funkcjonariuszy gminnych. Synagoga została zamknięta, a wyposażenie odesłano do gminy w Toruniu. Nie funkcjonowało także koszerne rzezactwo. Władze samorządowe tak oceniały ówczesną sytuację (1923 r.): „Gmina zmniejszy się w najbliższym czasie przez wyjazd kilku osób do Niemiec (optantów). Jak z tego wynika gmina żydowska w Lubawie zaprzestała zupełnie swą działalność.
Wobec zamierania działalności gmin wyznaniowych na ziemi lubawskiej, w 1930 r. starosta lubawski A. Bednarski zaproponował połączenie gmin z Nowego Miasta i Lubawy. Pomysł jednak został odrzucony przez lubawian. W 1932 r. lubawscy Żydzi zostali włączeni w obręb Zbiorczej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej z siedzibą w Brodnicy, która objęła także Nowe Miasto, Lidzbark Welski i Działdowo.
W 1931 r. w Lubawie mieszkało 38 Żydów, dalszych 5 — w okolicznych miejscowościach.
W 1934 r. właścicielem młyna parowego był Jan Kalski. W 1939 r. kultowy majątek nieruchomy lubawskich Żydów wyceniano na 15 000 zł. W jego skład wchodziła synagoga (8500 zł) i cmentarze — stary (1500 zł) i nowy (5000 zł).
W czasach Zagłady zginęło co najmniej 86 osób związanych z Lubawą poprzez urodzenie lub zamieszkanie. Większość z nich stanowili zgermanizowani Żydzi, którzy wyjechali z miasta przed latami 20. XX wieku. W czasie II wojny światowej najczęściej deportowano ich z Berlina iinnych dużych miast III Rzeszy do gett w Theresienstadt, Rydze, Kownie, Litzmannstadt (Łodzi), Piaskach, Izbicy, Mińsku, Warszawie oraz do niemieckiego nazistowskiego obozu w Ravensbrück. Ci, którzy przeżyli deportacje ginęli w niemieckich nazistowskich obozach zagłady w Auschwitz-Birkenau, Treblince, Bernburgu nad Saalą, Dachau, Mittelbau-Dora, Grossbeeren i Stutthof.
Bibliografia
- Chamot, Gmina wyznaniowa żydowska w Brodnicy w latach 1920–1939, [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939), Toruń 1995
- Falkowski J., Ziemia lubawska, Toruń 2006
- Feldman E., Najstarsze wzmianki o Żydach w miastach polskich w XIV–XVI w., „Bleterfar Geschichte” 1934, t. 1
- Gedenkbuch. Opferder Verfolgung der Juden unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland 1933–1945, [w:] Das Bundesarchiv [online] https://www.bundesarchiv.de/gedenkbuch/ [dostęp:30.12.2020]
- Korecki A., Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej (1920–1939), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, M. Wojciechowski, Nowe Miasto Lubawskie 1992
- Korycka W., Lubawa, [w:] Nowe Miasto. Z dziejów miasta i powiatu, red. Z. Witkowski, Olsztyn 1963
- Löwenstein, Die jüdischenGefallenen des Deutschen Heeres, der Deutschen Marine und der Deutschen Schutztruppen 1914–1918. Ein Gedenkbuch, Berlin 1932
- Sziling, Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920–1939 (Liczebność i rozmieszczenie), [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939), Toruń 1991, aneks 1
- Szczepański S.,Lubawa, [w:] Kirkuty. Cmentarze żydowskie w Polsce [online] http://www.kirkuty.xip.pl/lubawa.htm [dostęp: 14.12.2020]
- Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, „Czasy Nowożytne” 2008, t. XXI
