Pierwsze wzmianki o Żydach w Mielniku, jednym z najstarszych historycznych grodów na Podlasiu pochodzą z 1533 r., jednak społeczność żydowska nie była tutaj liczna. Gmina formalnie zawiązała się dopiero pod koniec XVII lub w połowie XVIII wieku.

W ostatnich latach XVIII w. społeczność żydowska Mielnika liczyła zaledwie 48 osób. Bardziej dynamicznie zaczęła się rozwijać się dopiero w XIX wieku: w 1878 r. żyło tu już 460 Żydów na 1147 mieszkańców. Żydzi najchętniej osiedlali się przy rynku.

W pierwszej połowie XIX w. Żydzi założyli cmentarz oraz wybudowali murowaną synagogę. Bożnica ucierpiała podczas I wojny światowej, lecz w 1920 r. została wyremontowana. Z powodu trudnych warunków ekonomicznych na przełomie XIX i XX w. prawie połowa społeczności żydowskiej wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. W 1937 r. w Mielniku mieszkało już tylko 180 Żydów.

Miasteczko rozwijało się powoli, gdyż było położone poza głównymi szosami i liniami kolejowymi. Jak wspominają mieszkańcy Mielnika, w dwudziestoleciu międzywojennym wyznawcy trzech religii – prawosławni, żydzi i katolicy – żyli zgodnie. Razem pasano krowy, a Żydzi w imieniu tamtejszej cerkwi handlowali kredą, której pokłady zalegały w okolicach miasta; wydobycie kredy stało się jedną z podstaw utrzymania miasteczka.

Na początku II wojny w mieście przebywało ok. 400 osób pochodzenia żydowskiego. Podczas okupacji radzieckiej zasądzono wysiedlenie wszystkich mieszkańców miasteczka, co wiązało się z przepisami granicznymi. Pod lasem stworzono prowizoryczne osiedle. W 1941 r. wkroczyli tu Niemcy, którzy wywieźli wszystkich Żydów – w Mielniku przebywało wówczas 260 osób (miejscowych i uciekinierów z zachodnich terenów Polski) – do getta w Siemiatyczach, a stamtąd w listopadzie 1942 r. do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince.

W Mielniku po społeczności żydowskiej pozostała synagoga, niewiele się różniąca od dużego, murowanego domu, oraz cmentarz żydowski, znajdujący się nieopodal dawnej kopalni kredy.

Nota bibliograficzna

• Mielnik, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life before and during The Holocaust, t. 2, red. Spector S., Wigoder G., New York 2001, s. 821.
• Rąkowski G., Polska egzotyczna I, Pruszków 1999, s. 358.