Pierwsi Żydzi, którzy uzyskali prawa miejskie, osiedlili się w Mrągowie w 1812 roku. Gmina powstała w 1847 r., gdy oficjalnie zezwolono na tworzenie gmin synagogalnych. Wspólnota religijna w 1871 r. liczyła 230 członków, a w 1905 r. – 220.

Tutejsi Żydzi stanowili społeczność zróżnicowaną pod względem zamożności. Zajmowali się przede wszystkim kupiectwem – oferowali tekstylia, obuwie, wyroby żelazne itd. Pracowali jako lekarze, należeli także do służby pomocniczej w szpitalu. Integrowali się ze swoimi chrześcijańskimi sąsiadami. Znano w Mrągowie Izaaka Dawidowitza (Icka Dawidowicza), przybysza z Ełku (w latach 1911–1921), który w językach hebrajskim, niemieckim i polskim opisywał życie małych mazurskich miasteczek. Wśród zasłużonych dla miasta był także chirurg z miejscowego szpitala – Milutke, zwany Aniołem. Funkcję adwokata pełnił Icek Szulajew.

W 1932 r. miejscowa gmina synagogalna liczyła 66 Żydów (0,8% mieszkańców); było 20 płatników składki. Zarząd tworzyli: Max Bieber, Isidor Alexander (sekretarz i skarbnik), Sally Bieber. Funkcje kantora i nauczyciela pełnił Paul Jordan, a przewodniczącego wydziału cmentarnego – Heinrich Leffkowitz. W 1930 r. budżet gminy wynosił 6 tys. RM. W skład jej majątku wchodziła synagoga przy Fließstraße, cmentarz i ubojnia rytualna. Nauczanie religijne obejmowało 9 dzieci.

Po zakończeniu I wojny światowej mrągowianie coraz mniej życzliwie patrzyli na tutejszych Żydów. Szykany i represje nasiliły się wraz ze wzrostem poparcia dla NSDAP, jeszcze zanim naziści sięgnęli po pełnię władzy. Kulminacją nienawiści stała się „noc kryształowa” (9–10 listopada 1938). Splądrowano tutejszą synagogę. Mrągowscy Żydzi w pośpiechu opuszczali miasto. Już w 1939 r. naziści z dumą ogłosili, że w mieście i powiecie nie mieszka już żaden Żyd.

Większość żydowskich mieszkańców Mrągowa schroniła się w Berlinie. Tu jednak zostali zatrzymani i wywiezieni do ośrodków zagłady – bezpośrednio lub przejściowo, m.in. do getta w Theresienstadt. Zginęli w niemieckich nazistowskich obozach Auschwitz, Treblinka, Trawniki oraz w gettach Theresienstadt, Łodzi, Warszawy, Mińska, Rygi, Piasków. Łącznie zginęło ok. 50 osób związanych z miastem. Zagładę przeżyli tylko niektórzy członkowie rodzin: Bütow (Bitov), Edelstein, Eisenstadt, Reissman, Schlochauer, Schmal, Schulz.

Bibliografia

• Bitowt R., Materiały o przeszłości Mrągowa i ziemi mrągowskiej, Mrągowo 1999.
• Bitowt R., Nekropolie Mrągowa, „Mrągowskie Studia Humanistyczne” 1999, t. 1.
• Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 26.
• Kossert A., Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004.
• Unsere masurische Heimat, red. K. Templin, Sensburg 1918.