Pierwsi Żydzi zanotowani zostali w Szczytnie w 1768 roku. Wówczas to radca wojenny z Nidzicy prosił króla pruskiego Fryderyka II o osiedlenie w Szczytnie dwóch polskich Żydów Bercka Samulowitza i Isaaca Lewina, którzy nie będąc konkurencją dla chrześcijan, mieli się zająć prowadzeniem „kramu publicznego” z tekstyliami. Planowali także objeżdżać z materiałami tekstylnymi pruskie jarmarki oraz prowadzić handel kolonialny. Za wydanie królewskiego przywileju protekcyjnego mieli zapłacić 100 dukatów. W 1788 r. w mieście zamieszkał Juda Laser, który przybył z zachodniopruskiego Złotowa, a w Szczytnie rozpoczął handel jedwabiem. W uzasadnieniu jego osiedlenia w mieście napisano: „nie szkodząc więc nikomu, może tu zarobić na chleb”.

W 1808 r. do miasta ściągnął Lewin (Lipmann) Henschel, o którego osiedlenie już od 1801 r. zabiegał landrat von der Goltz. W 1810 r. kupcy żydowscy z Księstwa Warszawskiego, przebywający na szczycieńskim jarmarku wnioskowali, aby Salomonowi Laserowi ze Złotowa umożliwić prowadzenie koszernej gospody dla obsługi handlujących.

Zmiany, jakie nastąpiły w prawodawstwie pruskim u schyłku epoki napoleońskiej, umożliwiły po 1812 r. trwalsze i powszechniejsze osadnictwo żydowskie. Na tej fali zmian, pierwszym mieszkańcem Szczytna został przybysz z Mrągowa Moses Meyer Cohn, który stał się protoplastą jednego z najznamienitszych żydowskich rodów w Szczytnie.

Społeczność w końcu drugiej dekady XIX w. liczyła jednakże zaledwie 12 rodzin, których nie było stać na utrzymanie oficjalnej posługi religijnej. Dlatego też z dużym zadowoleniem przyjęto chęć osiedlenia się w miasteczku Barucha Miadowsky’ego (1772–1828), który jednocześnie pełnił funkcję nauczyciela. Nastąpiło to w 1820 roku.

W latach 20. XIX w. doszło do sformalizowania się jeszcze nieoficjalnych struktur. W 1828 r. wspominano o kasie gminy, synagodze, nauczycielu (Juda Davidsohn) oraz kantorze (od 1830–1831 r. Heymann Freymann). Freymann pełnił także rolę rzezaka i okresowo nauczyciela, co doprowadziło do konfliktu z J. Davidsohnem. W 1835 r. w mieście zbudowano dom modlitwy, nazywany nieraz synagogą.

Liberalna polityka burmistrza Jakoba Kowalewskiego (urzędującego w latach 1811–1839) w kwestii osiedlania kupców żydowskich budziła niezadowolenie chrześcijańskich handlowców. W 1832 r. kupiec Gallwitz skarżył się landratowi na wydanie przez magistrat zezwolenia na „handel domokrążny bydłem, końmi i skórami owczymi, skórami futrzanymi lisimi i zajęczymi” Itzigowi Levinowi Katzowi. Skarżący zarzucał Katzowi „niecny proceder” związany ze szmuglem z terenu Królestwa Polskiego – co okazało się prawdą, a handlarz był zbiegiem z terenu Imperium Carskiego.

Następca burmistrza Kowalewskiego i nowy magistrat byli już dużo bardziej krytycznie nastawieni do osadnictwa żydowskiego. W 1841 r. zarząd miasta wobec nielegalnego osiedlenia się teściów Leisera Moritza – Hirschów pochodzących z Lubawy, stwierdzał, że jest to kolejny przejaw „zbytecznego pomnożenia tutejszej gminy żydowskiej, by jak to zwykle czynią Żydzi, obejść wszelkiego rodzaju kontrakcje policyjne”.

W 1847 r. wraz ze zmianami prawnymi w państwie pruskim szczycieńscy Żydzi wnioskowali do landrata o utworzenie w mieście samodzielnej gminy wyznaniowej. Zebranie założycielskie odbyło się 16.12.1847 roku. Powiat szczycieński był rozległy, a Żydzi z Rozóg domagali się samodzielnej gminy (posiadali własny dom modlitwy, a od ok. 1853 r. zatrudniali własnego sługę religijnego). Mimo to, 22.08.1856 r. rejencja zatwierdziła Statut Gminy Wyznaniowej w Szczytnie, która obejmowała teren całego powiatu. Odtąd na jej czele stało trzech zwierzchników z dwoma zastępcami oraz zgromadzenie przedstawicieli, w skład którego wchodziło dziewięciu członków i sześciu zastępców.

Po przejściowym obniżeniu się liczebności społeczności po Wiośnie Ludów (1848–1849), zaczęła się ona prężnie rozwijać od końca lat 50. XIX wieku. W 1862 r. otwarto żydowską szkołę elementarną. W 1886 r. – synagogę. W 1901 r. wśród 15 najbogatszych mieszkańców miasta było dwóch kupców żydowskich – kupiec Max Cohn (5. miejsce na liście) i Robert Neumann (6. miejsce). W grupie średniozamożnych, pośród 49 osób było 10 Żydów, m.in. Bernard Davidsohn (2. miejsce) i Jakob Rosenberg (5.).

W czasie I wojny światowej w szeregach armii niemieckiej poległo pięciu Żydów ze Szczytna. Ich pamięć czczono m.in. w listopadzie 1925 r. – po zakończeniu szabasu zorganizowano „uroczystość wspominkową za dusze poległych w wojnie (1914-1918)”. W 1924 r. powstała lokalna grupa Związku Żydowskich Żołnierzy Frontowych. Wojna przyczyniła się także do zniszczenia dotychczasowej synagogi.

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej gmina żydowska w Szczytnie wkroczyła w nowy okres istnienia — osiedlali się tutaj optanci, tzn. obywatele niemieccy, którzy znaleźli się w granicach odrodzonej Rzeczypospolitej (m.in. z Działdowszczyzny, Wielkopolski, Prus Zachodnich), ale nie chcieli przyjąć polskiego obywatelstwa. Przybywali także Żydzi z Polski, którzy mieli krewnych w Prusach Wschodnich, uzyskując status „Żydów zagranicznych” (bez obywatelstwa niemieckiego). Sama społeczność szczycieńska niezbyt chętnie patrzyła na przybyszów z ziem polskich, np. Gustav Zwillenberg starał się (nieskutecznie) o wydalenie Isaaka Korna, który trafił na teren powiatu w 1916 r. i którego opisywał jako „zapalczywego i kłótliwego”. Przed plebiscytem 1920 r. Korn, zdaniem Zwillenberga, miał powiedzieć: „Gdy przyjdą tu Polacy, przestanie Pan być właścicielem domu”. W dniu 25.09.1919 r. z okazji żydowskiego Nowego Roku odbył się publiczny wykład, na który zaproszono przedstawicieli wszystkich wyznań w miasteczku. Prelegent Naphtail Rudnitzki z Berlina mówił o „aktualnym problemie religijno–żydowskim: tęsknocie Izraela za Syjonem i jej spełnieniu”.

Okres międzywojenny był okresem kryzysowym w Prusach Wschodnich. Coraz częściej szukano winnych zaistniałej sytuacji. Jednym z „kozłów ofiarnych” stali się Żydzi, którzy posiadali wiele ekskluzywnych sklepów przy Rynku oraz przy reprezentacyjnej Kaiserstraße (ul. Polska). Nadto, od 1918 r. szczycieńscy Żydzi mogli się poszczycić nowym domem gminnym, a od 1924 r. – synagogą, co wzbudzało niezdrowe emocje. Antyżydowskie artykuły ukazywały się już w okresie Republiki Weimarskiej, m.in. w nacjonalistycznej gazecie „Ortelsburger Zeitung”.

W 1932 r. do gminy synagogalnej w Szczytnie należało 120 Żydów, stanowiąc 1,1% mieszkańców; 25 osób płaciło składkę. Obszar gminy obejmował także Pasym (niem. Passenheim) oraz Rozogi (niem. Friedrichshof). Na czele stał zarząd w składzie: J. Rosenberg, L. Gerfinkel, M. Finkenstein. Funkcję kantora i rzezaka pełnił H. Saler. W 1930 r. budżet wynosił 10 tys. RM. Do gminy należały m.in. synagoga przy Kaiserstraße, cmentarz i rzeźnia rytualna. Oświata religijna obejmowała 14 dzieci.

Prześladowania Żydów wzmogły się po dojściu do władzy nazistów. Pierwsze ekscesy miały miejsce w marcu 1933 roku. SA-mani wybili szyby w sklepie Leo Echta, który miał rzekomo handlować uniformami nazistów. Kupiec został pobity i aresztowany. Dotkliwie pobito też kupca Littwacka, który od dłuższego czasu miał przywiązywać swemu psu do ogona swastykę. Splądrowano sklep kupca Mendla, pobito i aresztowano także długoletniego klienta, który chciał zrobić w owym sklepie zakupy.

Kolejne, dobrze zorganizowane szykany wobec miejscowych Żydów miały miejsce 17–18.08.1935 r. podczas powiatowego zjazdu NSDAP, w którym wziął udział Gauleiter Erich Koch. Zjazd realizował wytyczne władz centralnych: „Bez rozwiązania problemu żydowskiego nie ma ratunku dla narodu niemieckiego”, „Bez załamania władzy Żydów nie ma ratunku dla ludzkości” etc. W dniu 18.08.1935 r. przez Szczytno przeciągnęła parada faszystów, którzy nieśli hasła: „Z Żydem nie ma paktowania, jest tylko twarde albo-albo”, „Każde żydowskie oszczerstwo i każde żydowskie kłamstwo jest blizną godną czci na ciałach naszych wojowników”. Na żydowskich sklepach przy Rynku i Kaiserstraße rozklejono antysemickie plakaty.

Symboliczną kulminacją prześladowań stała się Noc Kryształowa, podczas której spalono synagogę. Większość mieszkańców pochodzenia żydowskiego sprzedała często za bezcen swoją własność i wyjechała, najczęściej do Berlina, także Królewca, Wrocławia, Francji i Holandii. Znany jest jednak przypadek rodziny żydowskiej, która mieszkała w mieście jeszcze na początku II wojny światowej. Schneiderowie do 1939 r. posiadali restaurację, sklep i pokoje do wynajęcia przy Kaiserstraße. Po odebraniu majątku, głowa rodziny – Willy Schneider został zmuszony do pracy jako odźwierny w szkole. Jeszcze w 1938 r. jednego z synów – Willego (ur. 1934) rodzice oddali do adopcji do kuzynów z Królewca, którzy wyjechali zaraz potem do Palestyny (dzięki temu uniknął Zagłady). Schneiderowie: Elza (ur. 1894), Willy (ur. 1893), Friedel (ur. 1925), Hertha (ur. 1926), Ruth (ur. 1928), Eva (ur. 1930), Heinz (ur. 1938)[1.1] mieszkali w Szczytnie przy Dickmannstraße 4 do 1941 r. Wówczas to zostali wywiezieni do olsztyńskiego getta, jakim stał się Żydowski Dom Starców. Wszystkich tam więzionych deportowano latem 1942 r. do gett w Mińsku i Theresienstadt, a później zamordowano.

W czasach Zagłady zginęło około 60 osób związanych poprzez urodzenie czy zamieszkanie ze Szczytnem. Umierali w gettach w: Theresienstadt, Rydze, Łodzi, Szanghaju oraz w niemieckich nazistowskich obozach: Auschwitz-Birkenau, Buchenwaldzie i Treblince. Ci, którzy ocaleli i ich potomkowie, mieszkają m.in. w: Izraelu (Davidsohn, Goldschmidt, Mendel, Motulski, Saretzki, Schneider), Stanach Zjednoczonych (Cohn, Zwillenberg), Hiszpanii (Littwack), Kanadzie (Zwillenberg), Wielkiej Brytanii (Birnbaum), a także Nowej Zelandii (Mendel).

Do powojennego Szczytna powróciła tylko jedna żydowska mieszkanka, zwana „ostatnią Mohikanką”, która aż do swojej samotnej śmierci na przełomie XX i XXI w. czekała na powrót męża.

Bibliografia

• Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 27.
• Janczewski Z., Na tropie ostatniej Mohikanki, Kurek Mazurski [online] https://kurekmazurski.pl/na-tropie-ostatniej-mohikanki-2007062438656/ [dostęp: 21.03.2019].
• Kossert A., Die jüdische Gemeinde Ortelsburg. Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Masuren, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, Hildesheim 2000, ss. 87–124.
• Kossert A., Z dziejów gminy żydowskiej w Szczytnie, [w:] Powiat Szczycieński. Przeszłość — współczesność, Szczytno 2006, ss. 382–409.
• Kossert A., Żydzi wschodniopruscy, [w:] Tematy żydowskie, Olsztyn 1999, ss. 155–172.