Legionowo powstawało stopniowo po 1919 r., obejmując garnizon w Jabłonnie, tereny przy stacji kolejowej Jabłonna i Hucie Szkła Jabłonna, folwark Kozłówka i Ludwisin, gajówkę Bukowiec oraz dobra Maurycego hr. Potockiego, rozparcelowane w 1925 r. i przeznaczone pod „Park Jabłonna-Legionowa I”. Przez dłuższy czas stosowano obie nazwy: Legionowo i Jabłonna. Dzieje Żydów w Legionowie łączą się również z historią Żydów w Jabłonnie, przy czym zbieżność uprzednio wymienionych nazw z nazwą istniejącej do dziś sąsiedniej wsi Jabłonna utrudnia prowadzenie badań nad historią społeczności żydowskiej.

Nie wiadomo, kiedy pierwsi Żydzi osiedlili się na terenach, które z czasem dały zaczątek miejscowości Legionowo. W pobliskim Chotomowie żydowscy mieszkańcy byli wzmiankowani w 1775 roku. Zapewne osadnictwo rozpoczęło się nie później niż w XIX w., a jednym z czynników zachęcających Żydów do osiedlania się było otwarcie w 1877 r. stacji kolejowej Jabłonna Nowa, przy której powstało letnisko, a pod koniec XIX w. carskie koszary.

Podczas spisu ludności w 1921 r. wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 75 mieszkańców Jabłonny – stacji kolejowej oraz 572 osób z Jabłonny – wsi. Żydzi mieszkali również w pobliskich miejscowościach: Chotomowie (3 osoby), w Dąbrówce Szlacheckiej (11), Henrykowie (234), osadzie fabrycznej Henryków (29), Łajskach (6), Nowodworach (18), Płudach (3), Rajszewie (1), Szamocinie (15), Świdrach Starych (31), Winnicy (5). Łącznie w 1921 r. na terenie gminy Jabłonna mieszkało 1003 Żydów. W okresie międzywojennym liczba mieszkańców Legionowa – w tym także Żydów – dynamicznie wzrastała, jednak po 1921 r. brak jest szczegółowych statystyk z podziałem na pochodzenie i wyznanie.

Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. w dawnych carskich koszarach przy stacji kolejowej w Legionowie na podstawie rozkazu gen. Kazimierza Sosnkowskiego pod pretekstem współpracy z bolszewikami internowano według różnych źródeł od kilku tysięcy do kilkunastu tysięcy żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego, w tym wielu ochotników. Obóz – nazywany „obozem w Jabłonnie” – istniał od 13 sierpnia do 9 września 1920 r. i został rozwiązany po licznych protestach intelektualistów, działaczy społecznych i politycznych.

Z Jabłonną i Legionowem była związana dynastia chasydzka, w literaturze przedmiotu nazywana dynastią z Jabłonny, założona przez Dawida Cwi Hirsza z Nowego Miasta (1809–1883), a kontynuowana przez: Mosze Josefa Tauba, Jakuba Tauba (zm. 1920, pochowanego w Warszawie) oraz Jechezkiela Tauba – twórcę religijnego syjonistycznego stowarzyszenia Nachalat Jakow. W latach 30. XX w. rabinem w Legionowie był Jakub Lejb Taub.

Żydzi z Legionowa podlegali gminie żydowskiej w Nowym Dworze Mazowieckim. W 1933 r. wystąpili o zgodę na budowę synagogi, która ostatecznie powstała przy ul. Jagiellońskiej 6 (obecnie: ul. Jagiellońskiej 12), przy tej samej ulicy działała bliżej nieznana szkoła. W miejscowości nie było cmentarza żydowskiego, pochówków dokonywano w Nowym Dworze Mazowieckim. W Legionowie prawdopodobnie nigdy nie powstała samodzielna gmina wyznaniowa. Wiadomo, że w 1935 r. w wyborach do zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Nowym Dworze z regionu Jabłonny i Legionowa startowali Berisz Friedman i Icchak Ginzburg, którzy w swoim programie postulowali m.in. utworzenie oddzielnej gminy i założenie cmentarza.

Żydzi odegrali istotną rolę w rozwoju gospodarczym Legionowa. Spisy adresowe z okresu II Rzeczypospolitej wymieniają liczne firmy należące do Żydów, m.in. sklepy ze zróżnicowanym asortymentem oraz zakłady rzemieślnicze. Na przełomie 1930 i 1931 r. do sąsiedniej wsi Michałów przeniesiono założony w 1921 r. w Sosnowcu zakład „Podkowa” (od 1935 r. działający pod nazwą Zakłady Przemysłowe „Podkowa” S.A. Legionowo, należący do żydowskiej rodziny Folmanów. Fabryka była jednym z największych pracodawców w regionie Legionowa, zatrudniając około 200 robotników. Firma produkowała hacle (śruby do podków końskich), narzynki ślusarskie, szkła optyczne, a od 1939 r. także motocykle.

W okresie międzywojennym część Żydów z Legionowa wyemigrowała do innych krajów. Do Stanów Zjednoczonych wyjechali m.in. Josek Hunger i Liba Lipcowicz, a do Kanady Zelda Switzman. Głośnym echem odbiła się alija miejscowych syjonistów. W 1924 r. cadyk Jechezkiel Taub wraz z grupą swoich zwolenników wyjechał z Polski do Palestyny i w okolicach Hajfy założył kolonię rolniczą Kfar Chasidim. Tenże cadyk opuścił jednak Palestynę w 1928 r., następnie powrócił do niej w 1936 r., aby z kolei wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Pod koniec życia przeniósł się do Izraela, gdzie zmarł 22.05.1986 roku.

W latach 30. XX w. w Legionowie nasiliły się nastroje antysemickie. Aktywną działalność wymierzoną przeciwko żydowskim kupcom prowadził Józef Plichta – redaktor naczelny miejscowego periodyku „Życie Podstołeczne” i jednocześnie przewodniczący Związku Kupców Chrześcijan. Do antysemickich ataków  – uznanych za największe w województwie warszawskim – z udziałem około 30 członków Stronnictwa Narodowego z Warszawy, doszło też 30 marca 1939 r. Ich sprawcy zostali skazani na kary sześciu dni więzienia]. Po 1937 r. antypogromowe akcje w Legionowie prowadziła samoobrona robotnicza.

Po wybuchu drugiej wojny Niemcy zajęli Legionowo 14 września 1939 roku. Miejscowość stała się częścią Generalnego Gubernatorstwa. Legionowscy Żydzi zostali poddani narastającym represjom. Już na początku wojny Niemcy nałożyli na nich kontrybucję w kwocie 20 tys. zł, a do czasu jej wypłacenia wzięli zakładników, których zamknięto na Pawiaku. Pomimo otrzymania kaucji, zakładnicy zostali wysłani do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych w Dachau i Sachsenhausen, w których po kilku miesiącach większość z nich zmarła lub została zabita[1.1].

W październiku 1939 r. Niemcy zarekwirowali od żydowskich mieszkańców Legionowa m.in. kołdry, mydło, kalesony, lampy i piecyki. 24 lutego 1940 r., w odwecie za zabicie przez nieznanych sprawców wójta Reinholda Marielkego, Niemcy aresztowali około 200 mieszkańców Legionowa, Jabłonny, Henrykowa i Żerania, wśród nich około 30 Żydów, m.in. Joska Golda, Symchę Inwentarza, Jankiela Loufgassa i Joska Zilbersztejna. Zatrzymani dwa dni później zostali rozstrzelani w Palmirach.

Na początku 1940 r. na polecenie władz okupacyjnych został utworzony Judenrat, na czele którego stanął Chil Rozenberg. Siedziba Judenratu mieściła się przy ul. Chrobrego 77. W Legionowie znaleźli się uchodźcy i deportowani z różnych miejscowości, m.in. z Bieżunia, Chorzeli, Lipna, Nasielska, Nowego Dworu Mazowieckiego, Nowego Miasta, Pułtuska, Serocka, Włocławka. Dokładna liczba Żydów przebywających w Legionowie w 1940 r. nie jest znana. W sprawozdaniach Judenratu i władz administracyjnych miasta pojawiają się rozbieżne liczby: od 588 do 1667 osób.

15 listopada 1940 r. na terenie folwarku Ludwisin Niemcy utworzyli getto, do którego przesiedlili Żydów z Legionowa oraz z pobliskich wsi, m.in. Białołęki Dworskiej, Dąbrówki, Henrykowa, Jabłonny, Łomianek, Nieporętu, Płudów, Wiśniewa, Zegrza. W związku z utworzeniem getta, z Ludwisina wysiedlono mieszkających tam Polaków. Teren getta – obejmujący współczesne ulice: Sobieskiego, Mieszka I, Prymasowską, Kozietulskiego, Pomorską i Zygmuntowską – nie był ogrodzony, jednak przekraczanie jego granic było surowo zabronione. Według raportu Judenratu, w getcie znalazło się początkowo około 2,5 tys. osób. W maju 1941 r. dołączyło do nich około 400 Żydów z Nowego Dworu Mazowieckiego. Część osób zamieszkała w niewykończonych budynkach, co w warunkach zimy przyczyniło się do przypadków śmiertelnych zamarznięć[1.2].

W grudniu 1940 r. powołana została do życia Żydowska Służba Porządkowa, a 1 stycznia 1941 r. Komitet Samopomocy Społecznej (KSS). Dzięki wsparciu American Joint Distribution Committee (AJDC), Komitet prowadził kuchnię ludową oraz pozyskiwał dla potrzebujących opał, odzież i obuwie. W raportach do AJDC Komitet informował o trudnych warunkach lokalowych w getcie, problemach z aprowizacją i narastającej nędzy[1.3].

W kwietniu 1941 r. pojawiły się przypadki zachorowania na tyfus, a epidemia tej choroby wybuchła w październiku 1941 r. i trwała do lutego 1942 r. W getcie utworzono szpital zakaźny, a w ramach KSS powstała Komisja dla spraw Chorych[1.4].

Więźniowie getta byli wykorzystywani przez Niemców do prac przymusowych, między innymi w obozach na Żeraniu oraz w Piekiełku przy budowie wałów przeciwpowodziowych Wisły. Jesienią 1942 r. w Piekiełku pracowało około 350 Żydów z Legionowa. Praca była bardzo ciężka, a podczas robót więźniowie byli narażeni na szykany ze strony strażników.

Likwidacja getta rozpoczęła się 3 października 1942 r., w dniu święta Simchat Tora. Wczesnym rankiem dowodzeni przez Karla Brandta z referatu IV B Komendantury Policji Bezpieczeństwa i SD funkcjonariusze żandarmerii niemieckiej oraz Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa (tzw. „policji granatowej”) otoczyli teren getta. Więźniowie zostali zmuszeni do zgromadzenia się na ul. Bolesława Chrobrego, a następnie furmankami przewieziono ich do stacji kolejowej w Radzyminie, skąd wagonami towarowymi Niemcy wysłali ich na śmierć w komorach gazowych niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince.

Dzięki informacjom przekazanym przez polskiego policjanta o nazwisku Jagodziński, część osób zbiegła z Ludwisina. Uciekinierzy próbowali dostać się do obozów pracy przymusowej na Żeraniu i w Piekiełku, jednak wielu z nich zostało ujętych i rozstrzelanych przez Niemców. Innych pojmano i zabito w okolicach Legionowa, podczas trwającej kilka dni obławy. Denuncjatorom Niemcy oferowali ubrania po zastrzelonych. Zwłoki ofiar grzebano w mogiłach w różnych punktach miejscowości. Niektórzy mieszkańcy Legionowa oraz okolicznych wsi wzięli udział w rabunku mienia pozostawionego na terenie getta. O tych wydarzeniach pisał wydawany przez Komendę Główną Armii Krajowej „Biuletyn Informacyjny”[1.5].

Po likwidacji getta Niemcy pozostawili w legionowskich koszarach około 120 żydowskich robotników, którzy wykonywali różne prace na terenie miejscowości. Po pięciu miesiącach wywieziono ich do getta w Warszawie. Legionowscy Żydzi zamknięci w obozie w Piekiełku zostali rozstrzelani na miejscu 5 maja 1943 roku.

Przez cały okres wojny, przed i po likwidacji getta, w Legionowie dochodziło do doraźnych egzekucji, m. in. w lipcu 1940 r. niemieccy żandarmi rozstrzelali 15 Żydów z Legionowa; w 1941 r. żandarmi rozstrzelali grupę około 50 Żydów; 11 sierpnia 1942 r. Niemcy rozstrzelali dwóch mężczyzn, złapanych poza gettem; w 1943 albo 1944 r. Niemcy zastrzelili Mieczysława i Różę Winierów.

Część Żydów z Legionowa doczekała końca wojny w ukryciu. Byli to m.in. Leon i Lea Batz, Abram Lipszyc, Helena Libman, Rachela Winograd, Chawa, Estera, Józef, Judyta i Sara Zawiesińscy. Ukrywająca się w Legionowie Janina Jasińska-Luterek uczestniczyła jednocześnie w działalności konspiracyjnej Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej[1.6].

Po wojnie za pomoc niesioną Żydom medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata został nadany kilku mieszkańcom Legionowa: Marii Flisiuk, Zofii Flisiuk-Jadwiszczok, Helenie Radzio, Sławomirowi Radzio, Jerzemu Radzio, Marii Radzio, Oldze Marii Jagiełłowicz, Danucie Szklarek i Marii Kiersztyn. Zdarzały się jednak także przypadki wydawania Żydów Niemcom oraz szantażowania osób ukrywających się i niosących im pomoc. Doszło m.in. do napadu na dom Zofii Rozwadowskiej, u której schronienie znalazła Halina Rajman. Na jednego z denuncjatorów z Legionowa Państwo Podziemne wydało wyrok śmierci [1.7].

28 października 1944 r. Legionowo zostało zajęte przez oddziały 47. Armii 1. Frontu Białoruskiego. Wkrótce do miejscowości zaczęli napływać ocaleli z Zagłady. W Legionowie powstał Powiatowy Komitet Żydowski, którego siedziby mieściły się przy ul. Krasińskiego 4 i ul. Handlowej 8. Funkcję przewodniczącego Komitetu pełnił dr Abram Finkielsztajn, sekretarza – Samuel Bac, a sekretarki – Róża Elman. W styczniu 1946 r. w komitecie zarejestrowanych było 38 osób, dodatkowo na ziemiach zachodnich działało „ziomkostwo legionowskie”. Jednak w raporcie przygotowywanym na konferencję prasową Centralnego Komitetu Żydów w Polsce w dniu 26 stycznia 1946 r., Legionowo zostało wymienione wśród miejscowości, w których po wyzwoleniu doszło do napadów na Żydów. Brak jest bliższych informacji o szczegółach zajść.

Można zakładać, że w kolejnych latach większość ocalałych postanowiła opuścić Legionowo. Wśród emigrantów do Izraela była rodzina zabitego w czasie wojny Józefa Folmana, bezskutecznie starająca się o odzyskanie zakładów „Podkowa”. Wiadomo, że w Legionowie pozostał Daniel Segał, który po wojnie ożenił się z Polką, przeszedł na katolicyzm; do śmierci w 1960 r. pracował w Legionowie jako felczer.

Bibliografia

• Carmelli J., Josek Inwentarz „Dudek”, Przyjaźń zwyciężyła, [w:] Dzieci Holocaustu mówią…, t. 5, Warszawa 2013.
• Einhorn J., Recollections of the End of an Era: Poland 1919-1945, Bloomington 2005.
• Grochowski P., Historia społeczności żydowskiej w Legionowie w latach 1918–1939, „Rocznik Legionowski” 2012, t. 5.
• Grzybowski M. M., Katolickie kaplice dworskie oraz miejsca kultu innowierców na Mazowszu w drugiej połowie XVIII wieku: materiały źródłowe z wizytacji kościelnych, [w:] Studia Płockie, nr 10, Płock 1982.
• Janczewska M., Obozy pracy przymusowej dla Żydów na terenie dystryktu warszawskiego, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, Warszawa 2007.
• Kraemer J., Legionowo, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933–1945, t. 2, cz. A, Bloomington 2012, ss. 394–395.
• Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holocaustu. Polska, red. I. Gutman, Kraków 2009.
• Łętocha B., Messer A., Cała A., Żydowskie druki ulotne w II Rzeczypospolitej w zbiorach Biblioteki Narodowej, Warszawa 2004.
• Młynarczyk J. A., „Akcja Reinhard” w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego 1942–1943, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, Warszawa 2007.
• Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 – województwo stołeczne warszawskie, Warszawa 1988.
• Skibińska A., Powroty ocalałych, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, Warszawa 2007.
• Stawarz A., 75-lecie powstania Legionowa, „Niepodległość i Pamięć” 1994, nr 1/1, ss. 127–140.
• Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. M. st. Warszawa. Województwo Warszawskie, Warszawa 1925, tom I.
• Strojnowska I., Legionowo moich wspomnień…, Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo [online:] http://www.mojewojennedziecinstwo.pl/pdf/12_strojnowska_legionowo.pdf [dostęp: 07.10.2019].
• Szczepański J., Życie polityczne, [w:] Dzieje Mazowsza lata 1918–1939, t. 4, Pułtusk 2010.
• Tanikowski A., Żyd, Polak, legionista 1914–1920, Warszawa 2014.
• Załęczny J., Powiat warszawski w latach II Rzeczypospolitej, Warszawa 2015.
• Zilbertzan Ch., Rabbi David Zvi Hersz from Neustadt (Yablona Dynasty founder Taub), Geni [online:] https://www.geni.com/people/Rabbi-David-Zvi-Hersz-from-Neustadt-Taub/6000000006916096188 [dostęp: 07.10.2019].