Cmentarz żydowski w Karczewie został założony prawdopodobnie w XIX w. na rozległym, piaszczystym wzgórzu przy ul. Otwockiej. Jeszcze przed II wojną światowej teren ten znajdował się poza obszarem zabudowanym.

Podczas II wojny światowej na terenie cmentarza Niemcy dokonywali egzekucji. Tu również chowano ciała osób zmarłych i zabitych w getcie oraz w miejscowym obozie pracy. Niemcy zdewastowali cmentarz. Cześć macew wykorzystano do utwardzania brzegów rzek. Proces destrukcji był także kontynuowany w okresie powojennym. 

Cmentarz pozostawał nieczynny od 1944 r., a formalnie został zamknięty uchwałą prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z 15 września 1964 roku[1.1].

Monika Krajewska i Jan Jagielski tak opisywali stan cmentarza w 1981 r.: „Jest to wielka piaszczysta wydma z kamiennymi nagrobkami. Ok. 40 całych nagrobków; szczątków – powyżej 100. Z drugiej strony górki – dół, chyba wybierają z niego piasek. Do dołu osuwają się nagrobki i kości. Nagrobki różnego kształtu, ornamentów nie widać, oprócz jednego leżącego z płaskorzeźbą przedstawiającą świecznik. Cmentarz nie ogrodzony, szybko postępuje dewastacja”[1.2].

W dniu 01.03.1999 r. w wyniku procesu restytucji właścicielem działki cmentarnej o powierzchni 1,7272 ha została Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie[1.3]; pierwotny rozmiar cmentarza wynosił 1,86 ha.

Na początku XXI w. dzięki funduszom m. in. US Commission for American Heritage Abroad, cmentarz ogrodzono. Projekt ogrodzenia – parkanu ze stalowych listew na betonowym cokole o wysokości 1,2 m i częściowo muru, wykonał sandomierski architekt Jan Fudala. Plany stabilizacji cmentarnego wzgórza poprzez nasadzenie trawy, roślin płożących oraz krzewów iglastych, nie zostały zrealizowane. Upadł również pomysł zabezpieczenia wydmy środkami chemicznymi.

W październiku 2010 r. pracownicy Muzeum Historii Żydów Polskich zidentyfikowali ok. 430 nagrobków, łącznie z fragmentami macew, tumbami i fundamentami grobów. Najstarszy z nich pochodzi z 1876 r., a upamiętnia Pinchasa syna Szmuela (zmarłego 7 elul 5636 r.). Czytelne inskrypcje występują na około 100 nagrobkach. Z pewnością pod powierzchnią ziemi znajduje się nieokreślona liczba macew, przykryta przez osuwającą się wydmę. Większość pomników ma formę typowej macewy, z półkolistym zwieńczeniem. Są także nagrobki w formie obelisku, steli, kolumny i złamanego pnia drzewa. Zaledwie na kilku macewach zachowały się ślady oryginalnych polichromii – czarnego i czerwonego barwnika. Dominują inskrypcje w języku hebrajskim. Można także odnaleźć epitafia w języku polskim i rosyjskim, jednak stanowią one z reguły uzupełnienie wersji hebrajskiej. Niewykluczone, że cmentarz w Karczewie był także miejscem pochówku kuracjuszy z sanatoriów w pobliskim Otwocku oraz Żydów przybyłych do Polski z Rosji, w poszukiwaniu schronienia przed pogromami. Świadczą o tym epitafia z zaznaczonym miejscem pochodzenia zmarłego: m.in. Baku, Brześć, Kijów, Lublin, Otwock, Pińsk, Warszawa, Winnica oraz Żelechów. Na cmentarzu znajdują się nagrobki rabinów i osób z rodzin cadyków, m.in. Pinchasa syna Szmuela – dajana z Karczewa; Icchaka Jakuba syna Moszego – rabina z Nadarzyna; Szlomo Zalmana Kronen[...] – syna Mordechaja, rabina. Do tej grupy może należeć także macewa zmarłej w 1907 r. Sary Bejli córki Symchy Bunema, prawdopodobnie cadyka z Otwocka (zmarłego w tym samym roku, jednak jego nagrobek nie zachował się).

Spis macew z cmentarza żydowskiego w Karczewie jest dostępny także na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_11 [dostęp: 07.01.2015].

Print
הערות שוליים
  • [1.1] Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie, sygn. W.KŻ-I-2722/02, Gostynin, Cmentarz, Uchwała nr XXXIX/2/9 z dnia 15 września 1964 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie.
  • [1.2] Cyt. za: Krajewska M., Jagielski J., Uwagi o stanie cmentarzy żydowskich w Polsce, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1981, nr 4/120, ss. 39–52.
  • [1.3] Informacja z Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, korespondencja z dn. 17.06.2013