„Czerwoni” – obóz polityczny w latach 1861–1864. Wyłonił się z nielegalnych kół powstających po 1856 r. na terenie zaboru rosyjskiego, zwłaszcza Koła Oficerskiego w Petersburgu, kierowanego przez Z. Sierakowskiego oraz lewego skrzydła Związku Trojnickiego w Kijowie. W Warszawie od 1859 r. z inicjatywy N. Jankowskiego powstawały koła spiskowe młodzieży akademickiej, jednocześnie wśród studentów Akademii Medyko-Chirurgicznej działał K. Majewski, zbliżony do umiarkowanych millenerów. W 1859 r. w wyniku strajku studentów Akademii Medyko-Chirurgicznej doszło do konfliktu między zwolennikami legalizmu, zwłaszcza „białymi”, a dążącymi do konfrontacji z władzą „czerwonymi”. Krystalizacja obozu nastąpiła w okresie manifestacji patriotyczno-religijnych w 1861 r. Od kwietnia 1861 r. grupy czerwonych agitatorów, zwłaszcza leśnymi ludźmi, prowadziły propagandę wśród chłopów. 17 października 1861 r. w Warszawie powstał Komitet Miejski, w czerwcu 1862 przekształcił się w Komitet Centralny Narodowy (KCN). Dużą rolę w rozbudowie organizacji warszawskich odegrał J. Dąbrowski, dzięki któremu wciągnięto do niej młodzież rzemieślniczą, a zwłaszcza nawiązano współpracę z tajnym związkiem w armii rosyjskiej, kierowanym przez A. Potiebnię. W tym czasie wśród „czerwonych” zarysowały się różnice dotyczące kwestii społecznch oraz terminu wybuchu powstania. Prawe skrzydło (A. Giller, O. Awejde i in.) podkreślało konieczność współpracy z „białymi” i solidarności wszystkich warstw narodu, termin wybuchu powstania odsuwało w przyszłość, kwestię chłopską zaś chciało rozwiązać, przekazując ziemię za wykupem chłopom posiadaczom, lewe skrzydło (Z. Sierakowski, Z. Padlewski, Dąbrowski, S. Bobrowski i in.) wysuwało radykalny program uwłaszczenia chłopów i postulat współpracy z rewolucjonistami rosyjskimi. Po ogłoszeniu „branki” w Warszawie pod wpływem lewicy KCN wyznaczył termin wybuchu powstania na 22 stycznia 1863 r. Wydany tego dnia manifest ogłosił przekształcenie KCN w Tymczasowy Rząd Narodowy. Wiosną 1863 władzę w Rządzie Narodowym przejęli „biali”. W schyłkowym okresie powstania część postulatów „czerwonych” starał się realizować R. Traugutt. Przywódcy „czerwonych” wzięli udział w wojnie partyzanckiej. Na emigracji część z nich zasiliła szeregi demokratów (A. Giller), część radykalizowała się aż do przyjęcia programu rewolucyjnego (udział Dąbrowskiego i W. Wróblewskiego w Komunie Paryskiej 1871).

• F. Ramotowska Narodziny tajemnego państwa polskiego 1859–1862, Warszawa 1990.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.