Asymilacja – ruch społeczny i prąd kulturowy, który w XIX w. wyłonił się wśród zwolenników niemieckiej haskali. Postulował pełną emancypację Żydów, otwarcie kultury żydowskiej na wpływy zewnętrzne, uczestnictwo w życiu społecznym i kulturze europejskiej oraz reformę judaizmu. Przyczynił się do rozwoju biblistyki, studiów nad starożytnym Izraelem, nowoczesnej myśli teologicznej judaizmu. Poprzez tłumaczenia i naukowe opracowania przybliżył wielowiekowy dorobek Żydów kulturze europejskiej. Na ziemiach polskich asymilacja zaczęła zdobywać zwolenników w pierwszej połowie XIX wieku.
W zaborze rosyjskim grupa młodych asymilatorów wstąpiła na scenę polityczną w 1858 r., protestując przeciwko obraźliwym wobec nich określeniom zawartym w recenzji teatralnej zamieszczonej w „Gazecie Warszawskiej” przez Antoniego Lesznowskiego. Zatarg ten wywołał reperkusje polityczne, próbowały go bowiem wykorzystać władze carskie. Zwolennicy asymilacji przygotowali program nowoczesnego nauczania dzieci żydowskich. Zorganizowali w Warszawie szkółkę elementarną dla dzieci żydowskich (1817), a także Szkołę Rabinów. Prowadzili ożywioną działalność na rzecz równouprawnienia Żydów, wydawali, również podczas powstania styczniowego, polskojęzyczne pismo „Jutrzenka” (1861–1863). Ruch asymilacyjny współtworzyło kilka nurtów. Asymilacja umiarkowana, kontynuująca tradycje haskali, kładła nacisk na integrację, otwarcie na wpływy nowoczesnej kultury europejskiej, reformę tradycyjnych instytucji żydowskich (samorząd, szkolnictwo, obyczajowość). Przeciwna była reformie religii, postulując jednak przewartościowanie niektórych aspektów religijności. Propagowała język hebrajski, traktując go jako narzędzie upowszechniania swoich idei. Jej zwolennicy skupieni byli wokół tygodnika (od 1886 r. – dziennika) „Ha-Cfira”, wydawanego przez Chaima Zeliga Słonimskiego.
Polacy wyznania mojżeszowego, największe w Królestwie Polskim ugrupowanie asymilatorów, byli zwolennikami akulturacji i asymilacji narodowej. Pojmowali je jako stopniowe zarzucanie języka i obyczajów żydowskich oraz przejmowanie mowy i kultury polskiej. Postulowali stopniową laicyzację i polonizację szkolnictwa żydowskiego. Dążyli do zreformowania tradycyjnego samorządu, czego dokonali w Warszawie, obejmując kluczowe stanowiska w dozorze bóżniczym (1841). Porzucanie judaizmu było przez to środowisko potępiane. Próbowali oni ponadto stworzyć program reformy kultu – przejęli niemiecką koncepcję judaizmu reformowanego, z językiem polskim jako językiem kazań. Wypracowali nowy model religijności. Wyznając zasadę „być Żydem w domu, a człowiekiem na ulicy”, potępiali wszelką religijną ostentację i postawy pietystyczne, obecne zwłaszcza w chasydyzmie. Środowisko to skupione było wokół polskojęzycznego tygodnika „Izraelita” (1866–1915), wydawanego przez Samuela Cwiego Peltyna. Polacy wyznania mojżeszowego, współpracując z pozytywistami, przyczynili się do upowszechnienia liberalizmu, odgrywali też istotną rolę polityczną, reprezentując wyznawców judaizmu wobec władz i społeczeństwa polskiego.
W zaborze austriackim odpowiednikiem tego ugrupowania było środowisko skupione wokół stowarzyszenia Agudas Achim – Przymierze Braci, założonego przez Wilhelma Feldmana, który redagował we Lwowie tygodnik „Ojczyzna” (1881–1892). Mimo konkurencji prądów germanizacyjnych pod koniec XIX w. w większych miastach Galicji (Kraków, Lwów, Rzeszów) powstawały skupiska spolonizowanej inteligencji żydowskiej. Asymilacja radykalna, nazywana czasem amalgamacją, postulowała całkowite zarzucenie kultury i obyczajowości żydowskiej, wtopienie się w społeczeństwo większościowe, aż do zmiany wyznania. Była przeciwna wszelkim reformom żydowskich instytucji, uważając je za zbędne opóźnianie asymilacji, której celem miało być korzystanie z kulturalnych instytucji polskich i zanik kultury żydowskiej. Zwolennicy tej koncepcji często byli ateistami, tworzyli inteligenckie środowiska wolnomyślicieli. Wybór takiej opcji uważali za sprawę prywatną, toteż nie stworzyli ugrupowania ani własnego organu prasowego.
Na ziemiach polskich na Żydów oddziaływały trzy kultury: polska, niemiecka i rosyjska. Proces germanizacji przeważał w Wielkopolsce i na Śląsku. Towarzyszyły mu germanizacyjne naciski administracyjne i zmniejszenie się populacji żydowskiej w wyniku migracji do większych miast w Prusach. W Galicji germanizacja współzawodniczyła z silną presją polskości, która w XX w. zaczęła przeważać. W Królestwie Polskim, mimo nacisków rusyfikacyjnych, opcja propolska była dla asymilatorów najatrakcyjniejsza. Proces rusyfikacji dokonywał się na terenach wcielonych do imperium, choć i tam działały grupy spolonizowanych Żydów (Wilno, Grodno). Ideologiczną stolicą prorosyjskiej asymilacji była Odessa, ale jej sukcesy zahamowała antyżydowska polityka caratu. W XX w. sporadycznie występowało zjawisko rutenizacji Żydów, tzn. asymilacji do kultury ukraińskiej, ale nie towarzyszyła jej żadna ideologia. Asymilacja przebiegała równolegle z procesem formowania się inteligencji. Wielu zasymilowanych Żydów zasiliło jej szeregi, wnosząc istotny wkład do nauki i kultury polskiej. Na jej gruncie rozwijały się wszystkie najważniejsze opcje polityczne, kulturowe i narodowe stworzone przez Żydów na przełomie XIX i XX wieku.
Idee asymilacji nie znalazły silnego oddźwięku na prowincji. Do II wojny światowej pozostawała ona pod wpływem żydowskiej ortodoksji i tradycyjnego stylu życia, któremu stawić czoło próbowały dopiero narodowościowe lub lewicowe kierunki polityczne. W okresie międzywojennym działały dwie partie asymilatorskie o charakterze liberalnym: Asymilatorów (prezes Samuel Dickstein) i Neo-Asymilatorów (założona w 1915 r., prezes Leon Berenson), a także powstałe w 1919 r. Zjednoczenie Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich. Proces akulturacji Żydów przybrał masowe rozmiary, jednak ideologia asymilacji przegrała w konfrontacji z nurtami narodowożydowskimi. Formowało się nowe zjawisko – narodowej kultury żydowskiej, tworzonej w języku polskim. Środowisko zasymilowanych językowo Żydów często skłaniało się ku syjonizmowi albo polskiej lub żydowskiej lewicy.
Alina Cała
Tekst pochodzi z portalu Diapozytyw, należącego wcześniej do Instytutu Adama Mickiewicza. Tekst pochodzi z książki „Historia i kultura Żydów polskich. Słownik” autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej, wydanej przez WSiP.
