Austro-Węgry – państwo dualistyczne powstałe na przełomie 1867 i 1868 w wyniku przekształcenia cesarstwa austriackiego, na zasadzie równouprawnienia Austrii i Węgier, połączonych unią realną pod dynastią habsbursko-lotaryńską. Podstawą unii były ustawy z 1867 cesarza Franciszka Józefa I, który nadał im charakter traktatu międzypaństwowego, zawartego między cesarzem Austrii i królem Węgier — w jednej osobie; austriacka część monarchii nosiła oficjalną nazwę: Królestwa i Kraje; były one reprezentowane w Radzie Państwa; tę część potocznie nazywano Przedlitawią (Cislitawią); część węgierską, tzw. Kraje Korony świętego Stefana, nazywano Zalitawią (Translitawia). Monarchia składała się: 1) z krajów cesarstwa austriackiego: Górna Austria i Dolna Austria, Salzburg, Styria, Karyntia, Kraina, Tyrol, Vorarlberg, Gorycja i Gradiska, Triest, Istria, Dalmacja, Czechy, Morawy, Śląsk, Galicja i Lodomeria, Bukowina; 2) z krajów Korony Węgierskiej: Węgry, Siedmiogród, Chorwacja, Slawonia, Fiume (Rijeka); 3) z okupowanej od 1878 i anektowanej 1908 Bośni i Hercegowiny. Ogółem 676 615 km2, co stawiało Austro-Węgry pod względem obszaru na drugim (po Rosji) miejscu na kontynencie europejskim; 35,9 mln mieszkańców w 1869 i 52,8 mln w 1914; 1910 najliczniejszą grupę etniczną stanowili Niemcy (12 mln), Węgrzy (10 mln), Czesi i Słowacy (8,5 mln), Serbowie i Chorwaci (5,6 mln), Polacy (5 mln); pod względem wyznaniowym dominowali katolicy obu obrządków (łacińskiego i greckiego) — 77,7%, ewangelicy — 8,8%. Obie części monarchii miały wspólnego monarchę (cesarz Austrii i król Węgier), politykę zagraniczną, armię, finanse, jednolitą walutę i obszar celny; odrębne były konstytucje, rządy i parlamenty, a także, utworzone później, terytorialne siły zbrojne. Sprawy wspólne prowadziły indywidualnie delegacje parlamentów Austrii i Węgier oraz 3 wspólne ministerstwa: spraw zagranicznych, wojny i finansów; ministerstwo finansów opłacało jedynie 2 pierwsze resorty; Węgry pokrywały tylko 30% wspólnego budżetu.
Czas trwania unii austro-węgierskiej określono na 10 lat; konieczność jej odnawiania dała Węgrom możliwość stawiania nowych warunków stronie austriackiej, zwłaszcza że sytuacja wewnętrzna na Węgrzech była bardziej korzystna niż w Austrii (przewaga w dziedzinie materialnej, kulturalnej i politycznej nad innymi narodowościami w państwie). Władzę ustawodawczą sprawował w Austrii monarcha wspólnie z Radą Państwa (lub z sejmami krajowymi), na Węgrzech — z Sejmem; oba parlamenty były dwuizbowe; Rada Państwa składała się z Izby Panów (291 w 1914) oraz z Izby Posłów (516 w 1914), wybieranych przez sejmy krajowe, a od 1907 w wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich, co 6 lat; Izba wyższa Sejmu węgierskiego (tzw. stół magnatów) składała się z 366 osób (1914) wybieranych w wyborach pośrednich; w Izbie niższej (tzw. stół reprezentantów) zasiadało 413 posłów (1914), wybieranych na 5 lat w wyborach bezpośrednich, oraz 40 posłów wybieranych przez sejm krajowy chorwacko-slawoński. Rozwój gospodarczo-społeczny Austro-Węgier przebiegał w trudnych warunkach; gospodarka obu części państwa, jak i poszczególnych jego krajów, była nierównomiernie rozwinięta; oprócz krajów wysoko uprzemysłowionych wchodziły w skład państwa także kraje rolnicze, zacofane ekonomicznie, np. 1910 spośród ogółu zatrudnionych pracowało w przemyśle: na Śląsku Cieszyńskim 43,4%, w Dolnej Austrii 37,7%, w Czechach 36,7%, na Bukowinie 7,5%, w Galicji 6,8%. Mimo porównywalnej liczby ludności: 28,6 mln mieszkańców Austrii i 20,8 mln mieszkańców Węgier, wartość produkcji przemysłowej Austrii była (ok. 1910) 3-krotnie większa niż Węgier.
Ekonomika Austro-Węgier jako całości wykazywała znaczne opóźnienie w stosunku do rozwiniętych krajów Europy i USA; również pod względem wartości produkcji poszczególnych gałęzi gospodarki Austro-Węgry ustępowały innym państwom; produkcja wszystkich działów przemysłu austro-węgierskiego równała się wartości produkcji tak małego kraju jak Belgia. Rozwój gospodarczy Austro-Węgier hamowały liczne przeżytki feudalne i broniąca je polityka ekonomiczna ziemiaństwa (wielka własność zajmowała w Austrii 33%, na Węgrzech 45% ziemi); wadliwa była też struktura własnościowa w rolnictwie (przewaga gospodarstw karłowatych w wielu częściach monarchii, zwłaszcza w Galicji i Tyrolu); na przemysł niekorzystnie oddziaływało skartelizowanie wielu jego gałęzi oraz zależność od kapitału zagranicznego, szczególnie niemieckiego. Sytuację wewnętrzną monarchii komplikowała wielonarodowościowa struktura Austro-Węgier, będąca przyczyną konfliktów (np. czesko-niemieckiego w Czechach, polsko-ukraińskiego w Galicji); konflikty narodowościowe łączyły się często ze społecznymi (np. niemieckiego fabrykanta z czeskim robotnikiem, polskiego ziemianina z ukraińskim chłopem).
Po wyparciu Austrii z Niemiec i Włoch (przegrane wojny 1859 i 1866) przed Austro-Węgrami pozostała otwarta droga ekspansji jedynie na Bałkanach; ekspansję tę popierał wielki kapitał, zainteresowany tamtejszymi rynkami; zaostrzyło to jednak antagonizm między Austro-Węgrami a Rosją; w myśl umów z Rosją (1876, 1877) zachodnia część Półwyspu Bałkańskiego miała być strefą wpływów Austro-Węgier, wschodnia zaś Rosji, jednakże Rosja nie rezygnowała z wpływów w Serbii, Austro-Węgry zaś — z otwarcia sobie drogi do portu w Salonikach ani z wpływów w Bułgarii. Zarysowało się natomiast zbliżenie między Austro-Węgrami a Niemcami; dzięki poparciu Niemiec kongres berliński 1878 upoważnił Austro-Węgry do wojskowej okupacji tureckiej prowincji Bośnia i Hercegowina i wprowadzenia tam własnej administracji cywilnej; 1899 Austro-Węgry zawarły przymierze obronne z Niemcami na wypadek ataku ze strony Rosji; sojusz ten obowiązywał do 1918. W 1882 podpisano w Wiedniu traktat przymierza między Austro-Węgrami, Niemcami i Włochami (trójprzymierze); 1883 Rumunia zawarła przymierze z Austro-Węgrami, do którego przyłączyły się Niemcy. W tych warunkach dążenie do odnowienia sojuszu 3 mocarstw konserwatywnych, Austro-Węgier, Niemiec i Rosji, mimo układów zawartych 1881 i 1884 (sojusz trzech cesarzy 1873–87), nie dało trwalszych wyników; także późniejsze próby Austro-Węgier porozumienia się z Rosją (1897 w Petersburgu, 1903 w Mürzsteg) zawiodły. W 1908 Austro-Węgry ogłosiły aneksję Bośni i Hercegowiny, co wywołało ostre napięcie w stosunkach z Serbią i jej protektorką — Rosją; mimo zażegnania kryzysu położenie międzynarodowe Austro-Węgier uległo pogorszeniu; stosunki z Rosją były nadal złe, rosła wrogość Serbii, która z końcem XIX w. wyszła z kręgów wpływów austriackich i coraz silniej popierała dążenia wyzwoleńcze Słowian południowych, mieszkających na terenie Austro-Węgier; niekorzystna dla Serbii polityka handlowa Austro-Węgier pogłębiła konflikt; wojny bałkańskie 1912–13 wzmocniły Serbię jako ośrodek walki o niezależność, co zagrażało jednolitości monarchii. W celu jej utrzymania koła rządzące Austro-Węgier musiały podjąć generalną rozprawę z Serbią.
Zabójstwo austro-węgierskiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda przez studenta serbskiego 28 VI 1914 w Sarajewie (sarajewski zamach 1914) stało się bezpośrednim powodem wybuchu I wojny światowej, w której Austro-Węgry wzięły udział jako główny sojusznik Niemiec. Niepowodzenia w Galicji i Serbii (1914), ofensywa rosyjska w Karpatach i konieczność utworzenia frontu przeciwko Włochom (1915), mimo późniejszych sukcesów odniesionych przy pomocy wojsk niemieckich w Galicji (przełamanie frontu pod Gorlicami 1915) oraz na Bałkanach, pogłębiły kryzys Austro-Węgier, wzmagając dążenia odśrodkowe narodów słowiańskich oraz opozycję wewnętrzną (zabójstwo premiera K. Stürgkha przez F. Adlera 1916). Po śmierci cesarza Franciszka Józefa I (1916) jego następca, Karol I, bezskutecznie usiłował zahamować tendencje niepodległościowe narodów słowiańskich. W rezultacie, mimo pewnych osiągnięć militarnych (1917) na froncie rosyjskim, Bałkanach i we Włoszech, nastąpił faktyczny upadek monarchii, która 3 XI podpisała zawieszenie broni. W 1918 Austro-Węgry rozpadły się, a na ich obszarze powstały niepodległe państwa narodowe (traktat w Saint-Germain-en-Laye): Austria, Czechosłowacja i Węgry, część byłych ziem Austro-Węgier weszła w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS); znaczne obszary wróciły do Polski.
Bibliografia
- H. Wereszycki Historia Austrii, wyd. 2, Wrocław–Kraków–Warszawa 1986;
- C.A. Macartney The Habsburg Empire 1790–1918, Cambridge 1968;
- A. Wandruszka Das Haus Habsburg. Die Geschichte einer europäischen Dynastie, Wien 1978.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
