Cech – stowarzyszenie rzemieślników zrzeszające przedstawicieli jednego określonego zawodu, niekiedy kilku pokrewnych, wyjątkowo (np. w małych miastach) wszystkich rzemieślników danego miasta.

Cechy z reguły zrzeszały rzemieślników jednego miasta, ale niekiedy obejmowały przedstawicieli danego zawodu lub kilku zawodów wielu miast w regionie, a nawet w kraju. Cechy miały za zadanie reprezentować i bronić interesów rzemieślników wobec władz miejskich i państwowych, a także wobec kupców, konsumentów oraz wszelkiej konkurencji. Miały utrzymywać monopol produkcji w danej dziedzinie, dbać o standard wyrobów i przestrzeganie określonych rygorów technicznych, regulować zaopatrzenie w surowce oraz ilość produkcji, ustalać ceny gotowych wyrobów, nadzorować proces kształcenia w rzemiośle, zapewniać opiekę społeczną członkom cechu i ich rodzinom.

W niektórych krajach i okresach historii (np. w średniowiecznej Europie) cechy odgrywały dużą rolę w życiu religijnym i pełniły istotne funkcje wojskowe (np. przy obronie oblężonego miasta). W starożytnej Grecji istniały stowarzyszenia rzemieślników o charakterze religijnym i samopomocowym. W Rzymie u schyłku republiki powstawały zrzeszenia rzemieślników (collegia, sodalitates) kontrolowane przez władze państwowe. W okresie panowania cesarza Trajana (98 r.–117 n.e.) taką organizacją objęto wszystkich rzemieślników, a za Dioklecjana (284–305 n.e.) stały się one ważnym instrumentem kontroli państwa nad produkcją rzemieślniczą, poborem podatków i utrzymywaniem ładu społecznego. Kolegia zniknęły w zachodniej części cesarstwa rzymskiego wraz z jego upadkiem w V w. (dłużej utrzymały się w Rzymie, Neapolu i Rawennie, ostatecznie kres im położyła inwazja Longobardów w VI w.). Przetrwały w cesarstwie wschodnim, zwłaszcza w Konstantynopolu, gdzie organizacja cechowa sprawowała główny nadzór nad płaconymi przez rzemieślników podatkami.

Nie ma dowodów na związki między rzymskimi i bizantyjskimi kolegiami a cechami w średniowiecznej zachodniej Europie. Ich genezy można się dopatrywać w organizacji rzemieślników dworskich we włościach karolińskich (VIII–IX w.), a także w bractwach religijnych, na ogół poprzedzających powstawanie właściwych cechów. Te pojawiły się wraz z rozwojem gospodarki i odrodzeniem życia miejskiego w zachodniej Europie w X–XI w., najwcześniej we Włoszech. W Rzymie i Rawennie w X w. istniały stowarzyszenia rzemieślników i kupców, zwane scholae, w Pawii w X i XI w. — organizacje rzemieślników zwane ministeria. W Wenecji, gdzie być może już w XI w. istniały jakieś organizacje rzemieślników, najstarsze statuty cechów zachowały się z XIII w. W Moguncji w 1099 r. wymieniony był cech tkaczy, w Kolonii podobny cech istniał w 1149 r., w Würzburgu cech szewców w 1128 r. W Paryżu Livre des métiers (ok. 1268) zawierała ok. 100 statutów cechowych. Podobna była liczba cechów w Wenecji w XIV–XV w. Stopniowo cechy powstawały we wszystkich miastach średniowiecznej Europy, a szczególnie intensywny ich rozwój nastąpił w XIII–XV w. wraz z rozwojem miast na prawie niemieckim w środkowej Europie.

W Polsce cechy pojawiły się wraz z wprowadzeniem miejskiego prawa niemieckiego, być może już w XIII w., a po unii polsko-litewskiej (1385) także w Wielkim Księstwie Litewskim (w XV w.). Najstarszy znany statut cechowy młynarzy z Wrocławia pochodzi z 1314 r., ale już w 1303 było tam 29 cechów, a w 2. poł. XVI w. — 47. W Krakowie cechy zaczęły powstawać w XIV w., na początku XV w. było ich 23, a w końcu XVI w. — 50. W Poznaniu w końcu XIV w. było 15 cechów, w Gdańsku cech rzeźników powstał przed 1331 r., a w końcu XIV w. było tam (w Głównym Mieście) 15 cechów. W Warszawie na Starym Mieście w 1529 r. był tylko jeden cech (tzw. 11 rzemiosł), ale w 1. poł. XVII w. było tam 21. W Nowym Sączu na pocz. XVII w. było 12 cechów, w Lublinie w 1626 r. — 26. W mniejszych miastach polskich i litewskich istniał często tylko jeden cech zrzeszający wszystkich zamieszkałych tam rzemieślników różnych specjalności. W XVII i XVIII w. powstało wiele odrębnych cechów rzemieślników żydowskich, podległych kahałom, przetrwały one do ok. 1848 r. Sporadycznie tylko zdarzały się cechy wspólne rzemieślników żydowskich i chrześcijańskich. Szlachta polska zwalczała cechy, oskarżając je o tendencje monopolistyczne i utrzymywanie wysokich cen na wyroby rzemieślnicze. Bezskuteczne były prawa (1423, 1496, 1538, 1558) nakazujące likwidację cechów, a także podobne próby ponawiane w XVIII w. Dopiero zarządzenia z 1816 i 1821 r. w Królestwie Polskim położyły kres monopolowi cechów w zakresie produkcji rzemieślniczej. W XIX i XX w. cechy istniały nadal, ale jako stowarzyszenia drobnych wytwórców typu kapitalistycznego, o ograniczonych kompetencjach (nauka rzemiosła, kontrola jakości produkcji, opieka społeczna, działalność kulturowa).

W Rosji w średniowieczu i czasach nowożytnych cechy nie rozwinęły się. Dopiero w 1722 r. Piotr I Wielki wprowadził cech na wzór zachodnioeuropejski, ale wyłącznie w celach fiskalnych. Organizacje rzemieślników typu cech powstawały także w miastach pozaeuropejskich: w Indiach, Japonii, Chinach, w krajach muzułmańskich, gdzie przetrwały do XX w.

Cechy były organizacjami samorządowymi, ale podlegały kontroli ze strony władz miejskich i państwowych, a w miastach prywatnych — właściciela miasta. Ich statuty musiały być zatwierdzane przez władze miejskie lub króla. Na czele cechu stali starsi cechowi (w Polsce zwani cechmistrzami), wybierani na czas określony statutem przez ogół pełnoprawnych członków cechu i zatwierdzani przez władze miasta. Pełnoprawnymi członkami cechu byli tylko mistrzowie, natomiast uczniowie i czeladnicy byli rejestrowani w cechach i podlegali jego władzom, nie posiadając praw członkowskich. Członkami niektórych cechów mogły być także kobiety rzemieślniczki. Uczniowie po odbyciu nauki mogli być wyzwoleni na czeladników, ci zaś po dalszym okresie nauki i ewentualnie odbyciu wędrówki oraz wykonaniu majstersztyku mogli zostać mistrzami. Nie we wszystkich cechach obowiązywał okres czeladnictwa, np. we Francji i Włoszech uczeń mógł bezpośrednio być wypromowany na mistrza.

W niektórych miastach cechy odgrywały ważną rolę polityczną. We Florencji od 1282 r. prawa polityczne przysługiwały tylko członkom cechu, podobnie bywało w innych miastach włoskich, z wyjątkiem Wenecji, gdzie cechy były całkowicie podporządkowane rządzącej republiką oligarchii kupieckiej. Również w miastach flandryjskich i wielu niemieckich cechach odgrywały decydującą rolę w zarządzaniu. Dlatego niekiedy dochodziło do różnicowania cechów na wielkie i bogate — bardziej wpływowe i uboższe (np. we Florencji i Paryżu). Cechy odgrywały także dużą rolę w walkach o władzę, jakie toczyły się w większych miastach europejskich w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych (Gandawa 1338, Bruksela 1357, Leuven 1360, 1362, 1378, Kolonia 1371, Gandawa, Ypres i Brugia 1379, Florencja 1378, Lubeka 1408, Gdańsk 1416, Wrocław 1418, Walencja 1520, Elbląg 1520, Lublin 1522, Toruń 1523, Gdańsk 1525).

W sferze gospodarczej zadaniem cechów była kontrola jakości oraz ilości produkcji, co było bardzo ważne w okresie słabego rozwoju gospodarki rynkowej i ograniczonego rynku zbytu. Dlatego cechy stanowiły niezbędną formę organizacji wytwórczości rzemieślniczej w średniowieczu, a nawet w okresie wczesnonowożytnym. Dopiero rewolucja przemysłowa w XVIII–XIX w., pełny rozkwit kapitalizmu i rozwój gospodarki wolnorynkowej spowodowały, że cechy utraciły znaczenie, a nawet utrudniały dalszy rozwój gospodarki. We Włoszech w Toskanii cechy zlikwidowano w 1770 r., w Lombardii w 1778–1786, cechy weneckie przetrwały do upadku republiki w 1797 r. We Francji cechy zniesiono w 1791 r., w Hiszpanii w 1813–1838, w Austrii i krajach niemieckich w 1859–1860. W krajach, w których cechy lub podobne stowarzyszenia rzemieślników istnieją do dziś (m.in. w Polsce), pełnią one funkcje stowarzyszenia drobnych producentów i mają ograniczony zakres kompetencji (samorząd rzemieślniczy, ustalanie standardów produkcyjnych, szkolenie zawodowe, nadawanie uprawnień do wykonywania zawodu, rozstrzyganie sporów między rzemieślnikami oraz rzemieślnikami i konsumentami). Wielowiekowe istnienie cechów oraz ich ewolucja są przykładem trwałości niektórych form życia społecznego i gospodarczego.

Bibliografia

• Ł. Charewiczowa Lwowskie organizacje zawodowe za czasów Polski przedrozbiorowej, Lwów 1929;
• S. Herbst Toruńskie cechy rzemieślnicze. Zarys przeszłości, Toruń 1933;
• A. Wyrobisz Rzemiosło paryskie w XV wieku w świetle statutów cechowych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1956 nr 4;
• J. Linderski Państwo a kolegia. Ze studiów nad historią rzymskich stowarzyszeń u schyłku republiki, Kraków 1961;
• J. Wisłocki Organizacja prawna poznańskiego rzemiosła w XVI i XVII wieku, Poznań 1963;
• K. Arłamowski Rzemiosło przemyskie od XIV wieku do roku 1949, Przemyśl 1981;
• M. Horn Żydowskie cechy rzemieślnicze w dawnej Rzeczypospolitej (1613–1795), w: Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1991;
• B. Nowak Rzemiosło Lublina od XIV do połowy XVI wieku, Lublin 1991.
• E. Coornaert Les corporations en France avant 1789, Paris 1941;
• A. Špiesz Remeslo na Slovensku v obdobi existencie cechov, Bratislava 1972;
• Les métiers au moyen âge. Aspects économiques et sociaux. Actes du Colloque international de Louvain-la-Neuve 7–9 octobre 1993, ed. P. Lambrechts, J.-P. Sosson, Louvain-la-Neuve 1994.

Andrzej Wyrobisz

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.