Chemiczny przemysł – gałąź przemysłu przetwórczego, w której zasadnicze procesy produkcyjne są procesami chemicznymi, stanowi rozwinięcie techniczno-użytkowego nurtu chemii, uprawianego od pradziejów w ramach rozmaitych  rzemiosł.

W końcu XVIII w. pojawiły się powiązania między ścisłą nauką chemii a praktyką przemysłową (np. opracowanie komorowej metody otrzymywania kwasu siarkowego (VI) lub zaproponowana przez W. Leblanca metoda produkcji sody). W 2. połowie XVIII w. we Francji i W. Brytanii istniały już fabryki kwasu siarkowego, sody i potasu, we Francji rozwijała się produkcja chlorowych środków bielących (C.L. Berthollet) i prochu strzelniczego (A.L. Lavoisier). Na początku XIX w. E.I. Du Pont de Nemours założyły w USA fabryki prochu, które z czasem utworzyły koncern Du Pont. Na przełomie XVIII i XIX w. na Śląsku rozpoczęło się przemysłowe otrzymywanie cynku i kadmu, rozwijała się też produkcja koksu. W XIX w. zaczęto szerzej stosować nawozy mineralne, spośród których najważniejsza była sprowadzana z Chile saletra sodowa i otrzymywane w Wielkiej Brytanii nawozy fosforowe. W Niemczech powstał przemysł potasowy, wynalezienie w latach 1839–1841 przez K. Goodyeara metod wulkanizacji kauczuku dało początek nowej gałęzi przemysłu. W 1853 r. lwowski aptekarz Ignacy Łukasiewicz oddestylował naftę z ropy naftowej i w latach 1854–1864 stworzył na Podkarpaciu przemysł rafineryjny, który dopiero w 1859 r. zaczął na wielką skalę powstawać w USA. Z ropy naftowej i węgla zaczęto otrzymywać na wielką skalę odkryte wówczas związki organiczne. Rozwój przemysłu włókienniczego spowodował wzrost zapotrzebowania na barwniki do tkanin. W 1856 r. W. Perkin opatentował pierwszy sztuczny barwnik, moweinę, inicjując powstanie przemysłu barwnikarskiego. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat produkcję sztucznych barwników zdominowały fabryki niemieckie i szwajcarskie.

W 1857 r. E. Schweizer wynalazł rozpuszczalnik celulozy — amoniakalny roztwór soli miedziowych, tworząc podstawy przemysłu sztucznych włókien. W roku 1861 G.E. Solvay opatentował w Belgii nową, amoniakalną metodę produkcji sody, która od 1871 wypierała stopniowo metodę Leblanca, utworzony przez Solvaya koncern obejmował fabryki w całej Europie. Spowodowało to pojawienie się nadmiaru kwasu siarkowego, który został wkrótce wchłonięty przez nowo powstające przemysły nawozów sztucznych i barwników syntetycznych. Dzięki odkryciom A. Nobla w latach 60. i 70. rozwijała się produkcja materiałów wybuchowych. W Wielkiej Brytanii od początku XIX w. produkowano kwasy mineralne, sodę i alkalia, a w 2. połowie wieku powszechny rozwój gazownictwa spowodował powstanie na rynku nadmiaru smoły węglowej, z której wytwarzano półprodukty, eksportowane do Niemiec, gdzie przetwarzano je na barwniki do tkanin. Przemysł chemiczny stopniowo stał się odrębną gałęzią przemysłu, czemu sprzyjał rozwój sieci komunikacyjnej, ułatwiającej dostęp do surowców i źródeł energicznych. Powstawały stowarzyszenia i organizacje propagujące rozwój tego przemysłu.

Wraz z rozwojem przemysłu chemicznego pojawiły się w połowie XIX w. problemy odpowiedzialności właścicieli fabryk za zanieczyszczanie środowiska oraz powodowanie chorób zawodowych. Pierwsze, regulujące te sprawy rozporządzenia, wydano po 1860 w Wielkiej Brytanii. Wprowadzano też ochronę patentową, w jednych krajach patent chronił produkt (np. we Francji), w innych zaś — metodę jego otrzymywania (np. w Niemczech). Ochrona metod produkcji sprzyjała rozwojowi przemysłu chemicznemu, toteż ok. 1860 Niemcy odebrały prymat Francji, również dzięki tworzonym koncernom, jak Badeńska Fabryka Sody i Aniliny (BASF, 1861) i AGFA (1873). Dużym ośrodkiem przemysłu barwnikarskiego i farmaceutycznego stała się szwajcarska Bazylea, gdzie powstały m.in. CIBA (Novartis) i Sandoz AG. W 2. połowie XIX w. coraz częściej przemysłowe procesy chemiczne przeprowadzano w wysokich temperaturach i pod wysokimi ciśnieniem oraz wykorzystywano w nich procesy elektrochemiczne. Odkrycia P. Sabatiera w 1897 r. umożliwiły szerokie zastosowanie katalizatorów w procesach przemysłowych, dzięki czemu pojawiły się produkty otrzymywane w wyniku syntezy, za pomocą ciągów technologicznych mających za podstawę etylen, acetylen lub gaz wodny.

Wyczerpywanie się zasobów saletry chilijskiej zmusiło do poszukiwań nowych źródeł związków azotowych. W latach 1903–1908 I. Mościcki wynalazł elektryczną metodę otrzymywania tlenku azotu z powietrza atmosferycznego. W 1910 r. została ona wyparta przez tańszą metodę syntezy i spalania amoniaku, opracowaną przez F. Habera. Nowym działem stała się produkcja tworzyw sztucznych, zapoczątkowana w latach 1885–1891 w Szwajcarii i Francji przez H. Chardonneta przeróbką celulozy na włókna sztuczne, wytwarzaniem w Niemczech galalitu z kazeiny i otrzymaniem w 1908 r. przez L.H. Baekelanda bakelitu, a w 1938 pierwszego włókna syntetycznego, nylonu. Rozwinęła się znacznie produkcja barwników i środków leczniczych.

W XIX w. na ziemiach polskich, podzielonych granicami celnymi państw zaborczych, najlepsze warunki rozwoju dla przemysłu chemicznego istniały w Królestwie Polskim. W okolicy Łodzi rozwijał się przemysł bawełniany, w Zagłębiu Dąbrowskim przemysł metalurgiczny. Uruchomiono liczne cukrownie, papiernie, wytwórnie saletry, garbarnie, fabryki ceramiczne, m.in. w 1860 r. zbudowano Fabrykę Płodów Chemicznych Spiessa w Tarchominie, w 1889 w Łodzi pierwszą wytwórnię barwników syntetycznych Boruta (w 1894 przeniesiona do Zgierza), następną w Pabianicach (przejętą przez koncern CIBA). W zaborze pruskim powstawały liczne cukrownie i gazownie. W zaborze austriackim przemysł chemiczny rozwijał się najsłabiej, mimo że zapoczątkowane przez Łukasiewicza wydobycie ropy naftowej zasilało gospodarkę monarchii austro-węgierskiej. W 1882 r. uruchomiono pierwszą na ziemiach polskich fabrykę sody w Mątwach, a w 1893 — w Szczakowej.

I wojna światowa spowodowała w Niemczech rozwój produkcji ciekłych paliw z węgla, związków azotowych i sztucznego kauczuku. W Wielkiej Brytanii, Francji i USA, odciętych od niemieckich i szwajcarskich barwników i środków farmaceutycznych, niezbędna stała się przebudowa tych gałęzi przemysłu. Wojna sprzyjała również powstawaniu i rozszerzeniu się karteli i koncernów, jak I.G. Farbenindustrie w Niemczech czy Du Pont de Nemours w USA. Po 1919 rosła produkcja wszystkich działów przemysłu chemicznego, pojawiły się masy plastyczne o nowych właściwościach i detergenty, po raz pierwszy wyprodukowane przez Niemców w tym czasie. Rosło znaczenie przyfabrycznych laboratoriów chemicznych, tworzonych nie tylko przy zakładach chemicznych, ale też w innych przedsiębiorstwach wykorzystujących procesy chemiczne. Wyodrębnił się zawód chemika przemysłowego. Coraz szersze zastosowanie przyrządów pomiarowych umożliwiło automatyzację produkcji oraz kontrolę i modyfikację poszczególnych jej etapów, zapewniających oszczędności materiałowe i energetyczne. Względy ekonomiczne doprowadziły do współpracy różnych gałęzi przemysłu w zakresie kompleksowego wykorzystywania wszelkich produktów odpadkowych. W 1919–1939 nastąpiło pewne wyrównanie potencjału różnych dziedzin przemysłu chemicznego w USA, W. Brytanii i Niemiec, dzięki czemu w czasie II wojny światowej państwa te mogły produkować materiały zastępcze.

Na ziemiach polskich działania wojenne i celowe wywożenie fabryk przez Niemców zrujnowały przemysł chemiczny, zwłaszcza w Królestwie Polskim. W odrodzonej Polsce przemysł chemiczny odbudowywano od podstaw, ale do 1939 r. nie wszędzie osiągnięto poziom produkcji z 1913. Szczególny nacisk położono na przemysł azotowy (wykorzystując patenty Mościckiego), nawozów sztucznych (Zjednoczone Fabryki Związków Azotowych w Chorzowie i Mościcach), barwników (Przemysł Chemiczny „Boruta” SA), olejów mineralnych — oparty na przerobie ropy naftowej z Zagłębia Borysławsko-Tustanowickiego i organizowany przez Państwową Fabrykę Olejów Mineralnych „Polmin”; w Pustkowie zbudowano fabrykę tworzyw sztucznych, w Chodakowie, Myszkowie i Tomaszowie Mazowieckim fabryki sztucznego jedwabiu, wyroby gumowe produkowano w Dębicy. Do rozwoju przemysłu chemicznego przyczynili się naukowcy skupieni w Chemicznym Instytucie Badawczym (obecnie Instytut Chemii Przemysłowej im. I. Mościckiego), który wydawał czasopismo „Przemysł Chemiczny”.

Po 1945 r. szczególnie rozwinęło się w świecie wytwarzanie tworzyw sztucznych, włókien syntetycznych i sztucznego kauczuku, a także związków krzemowych, półprzewodników (również organicznych) i ciekłych kryształów. Ważna stała się produkcja nowych leków oraz środków owado- i grzybobójczych. W latach 1946–1956 światowa produkcja petrochemiczna wzrosła 100-krotnie. Duże znaczenie zyskały stosowane w chemii analitycznej substancje zawierające izotopy promieniotwórcze, poszukuje się nowych, chemicznych źródeł energii.

W Polsce II wojna światowa powtórnie zrujnowała przemysł chemiczny, choć Niemcy, niszcząc lub wywożąc do Niemiec zakłady konkurujące z firmami niemieckimi, rozbudowywali dla celów wojennych niektóre inne (np. budowa od 1941 wielkiego kombinatu chemicznego w Oświęcimiu). Po 1945 produkcja przemysłu chemicznego znacznie wzrosła i zróżnicowała się jakościowo. Zbudowano wielkie Zakłady Petrochemii w Płocku, Zakłady Przemysłu Azotowego w Kędzierzynie, odbudowano i rozbudowano fabrykę w Mościcach, rozbudowano fabrykę środków farmaceutycznych (w tym antybiotyków) w Tarchominie, w Puławach zaczęto produkować masy plastyczne i nawozy amonowe, Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej „Blachownia” w Kędzierzynie-Koźlu wytwarza podstawowe półprodukty, jak pochodne benzenu. Zbudowano fabrykę nawozów fosforowych w Luboniu, a rozbudowano zakłady w Oświęcimiu dostarczają chloru, kwasu octowego, metanolu i półproduktów do wytwarzania mas plastycznych. Wielkie zakłady przerabiające siarkę działają w Tarnobrzegu. Tempo rozwoju przemysłu chemicznego w Polsce, początkowo wyższe niż średnie w krajach wysoko uprzemysłowionych, po 1970 r. zaczęło się zmniejszać z powodu błędnych koncepcji gospodarki planowej i braku synchronizacji między jej poszczególnymi działami.

Bibliografia:

• E. Kwiatkowski Dzieje chemii i przemysłu chemicznego, Warszawa 1962;
• S.B. Książkiewicz Przemysł chemiczny na ziemiach polskich w latach 1815–1918, Warszawa 1995;
• A. Zimowski Przemysł chemiczny na ziemiach polskich w latach 1918–1980, Warszawa 1995.
• The Chemical Industry in Europe, 1850–1914: Industrial Growth, Pollution and Professionalization, ed. E. Homburg, A.S. Travis, H.G. Schröter, Dordrecht–Boston–London 1998;
• Determinants in the Evolution of the European Chemical Industry, 1900–1939. New Technologies, Political Frameworks, Markets and Companies, ed. A.S. Travis, H.G. Schröter, E. Homburg, P.J.T. Morris, Dordrecht–Boston–London 1998.

Roman Mierzecki

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.