Chłopi – drobni wytwórcy rolni, produkujący wraz z rodziną przede wszystkim w celu zaspokojenia własnych potrzeb materialnych i kulturowym. W szerszym znaczeniu również bezrolna ludność wsi, utrzymująca się głównie z rolnictwa.

Są częścią społeczeństw o wykształconym społecznie podziale pracy. Stanowili zasadniczy segment wszystkich wielkich cywilizacji agrarnych, tj. złożonych układów społecznych, jakie się wytworzyły wraz z ukształtowaniem osiadłego rolnictwa. Chłopów charakteryzuje specyfika warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania warsztatu produkcyjnego z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych. Życie społeczne chłopów ogranicza się głównie do rodziny i społeczności wioskowej. Rodzina dostarcza rąk do pracy, wysiłek roboczy jest więc określany przez jej rozmiary i strukturę. Społeczność wioskowa stwarza ramy zabezpieczenia społecznego, koordynuje prace, które trzeba wykonać wspólnie, pełni funkcję socjalizującą wobec dzieci i młodzieży, tworzy świadomość grupową i opinię społeczną. Nie jest jednak w pełni izolowana, znajduje się w kręgu oddziaływania ponadlokalnych struktur i instytucji społecznych, a jej wewnętrzne napięcia i zróżnicowania są po części wynikiem własnej dynamiki, a po części oddziaływania szerszych układów. Tradycyjna kultura chłopska opiera się na przekazie ustnym, charakteryzuje ją anonimowość wytwórców, wolny rytm rozwoju, tendencja do uniformizacji, ubogi wymiar historyczny, konserwatyzm, silne więzi wewnętrzne i niechęć do obcych. Jest jednocześnie zależna od kultury całego społeczeństwa, zwłaszcza od religii. Społeczności chłopskie wykazywały zdolność współistnienia z różnorodnymi typami szerszych struktur społecznych (poczynając już od społeczeństw państw starożytnych, a kończąc na społeczeństwach przemysłowych XX w.). Z reguły jednak zajmowały w tych układach pozycję podporządkowaną pod względem ekonomicznym, społecznym, kulturalnym, a do XIX w. także prawnym.

Rodzinna gospodarka chłopska zaczęła się kształtować wraz z początkami osiadłego rolnictwa w V tysiącleciu p.n.e. Warstwa chłopów istniała już w starożytnych społeczeństwach. W Egipcie i Mezopotamii konieczność stosowania systematycznego zbiorowego wysiłku przy pracach irygacyjnych spowodowała uzależnienie chłopów od aparatu państwowego, który przejął prawo własności ziemi i narzucił rolnikom wysokie podatki oraz przymusową pracę przy budowie i utrzymaniu sieci kanałów nawadniających. W starożytnej Grecji większość ziemi znajdowała się początkowo w posiadaniu chłopów, zatrudniających niekiedy jednego lub kilku niewolników. Stopniowo jednak w VIII–VI w. p.n.e. napływ taniego zboża spoza Grecji rujnował chłopów których część popadła w niewolę. Mimo prób ratunku przez ogólne moratorium i nowy podział ziemi (np. w Atenach reformy Solona) liczba wolnych chłopów malała. Podobnie było w Rzymie, we wczesnym okresie jego historii chłopi byli warstwą odgrywającą ważną rolę w życiu gospodarczym i politycznym kraju, lecz poczynając od III w. p.n.e. tworzenie się wielkiej własności ziemskiej (latyfundia), opartej w dużym stopniu na taniej pracy niewolniczej, powodowało upadek wielu drobnych gospodarstw, zniszczenia w Italii spowodowane wojnami punickimi (III w. p.n.e.), a następnie napływ taniego zboża z podbitych przez Rzym prowincji przyspieszały proces zaniku wolnych chłopów, czemu daremnie próbowały zapobiec reformy agrarne Tyberiusza i Gajusza Grakchusów. Dopiero kryzys systemu niewolniczego (II w. n.e.) skłonił właścicieli latyfundiów do powierzenia niewielkich działek drobnym dzierżawcom, kolonom, początkowo wolnym, później przypisanym do ziemi.

Po upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego w V w. osadnictwo wolnych wojowników germanizowanych na ziemiach zabranych Rzymowi stworzyło tu znów warstwę wolnych chłopów, istniejącą we wczesnym średniowieczu obok kolonów. W Bizancjum wolne chłopstwo powstawało w wyniku kolonizacji słowiańskiej. Podobnie jednak jak w starożytności, wolność chłopska nie okazała się trwała. Klęski żywiołowe, zniszczenia wojenne, silny fiskalizm oraz wykształcenie się instytucji feudalnych skłaniały coraz częściej wolnych chłopów do rezygnacji z prawa własności ziemi na rzecz potężniejszych sąsiadów (możnowładców-seniorów), z zastrzeżeniem sobie tylko prawa jej użytkowania. Proces ten, obserwowany najwyraźniej w państwach powstałych na gruzach starożytnego imperium rzymskiego, objął we wczesnym średniowieczu głównie zachodnią Europę. Utraciwszy własność ziemi, wolni dotąd chłopi stawali się zależni od pana feudalnego nie tylko jako od właściciela roli, którą użytkowali, ale także jako od przedstawiciela władzy publicznej. Do X w. zatarły się istniejące dotąd w zachodniej Europie różnice między wczesnośredniowiecznymi kategoriami ludności pracującej na roli, jak niewolnicy, półwolni, wolni, na rzecz jednolitego prawnie stanu chłopskiego, uzależnionego od feudałów przez poddaństwo, świadczyli pańszczyznę i daniny, podlegali najrozmaitszym ograniczeniom prawnym (sądownictwo patrymonialne, przywiązanie do ziemi). W Bizancjum poddaństwo chłopów upowszechniło się w XI–XII w. za panowania dyn. Komnenów, w środkowowschodniej Europie nieco później. Obarczeni nadmiernymi ciężarami chłopi bronili się głównie przez bierny opór lub przez zbiegostwo. Wystąpienia zbrojne chłopów przeciw panom były we wczesnym średniowieczu rzadkie i nie objęły większych obszarów.

Od XI–XII w. rozwijająca się w zachodniej Europie kolonizacja obszarów bezludnych i słabo zaludnionych zapoczątkowała proces zmiany dotychczasowych świadczeń chłopskich na określonej wysokości czynsz, płacony w ziarnie lub, w miarę rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych, częściej w pieniądzu. W wiekach następnych zapotrzebowanie na gotówkę skłaniało feudałów do zgody na wykupywanie się chłopów z poddaństwa osobistego.

W ciągu XIII–XVI w. poddaństwo osobiste i sądowe chłopów ulegało faktycznemu zanikowi w północnych Włoszech, Anglii, Francji. Chłopi poddani zmieniali się formalnie w wolnych dzierżawców gruntu, nadal jednak byli obowiązani do świadczeń z racji użytkowania ziemi.

Szybki rozwój układu kapitalistycznego w Anglii, zwieńczony zwycięską rewolucją w 1640–1649, przyczynił się do wywłaszczenia chłopów z ziemi. Proces ten zapoczątkowany już w XV w. (ogradzanie) w związku z rozwojem hodowli owiec, przybrał na sile w okresie rewolucji przemysłowej u schyłku XVIII w. i doprowadził w 1. poł. XIX w. do prawie całkowitego zaniku chłopstwa angielskiego. We Francji powinności chłopów utrzymywały się aż do końca XVIII w. Cieszyli się oni jednak wolnością osobistą, a obciążenia feudalne polegały nie tyle na wysokości czynszów, co na sposobie ich pobierania, na częstej samowoli seniorów, wreszcie na przymusie korzystania, zwykle za wygórowaną opłatą, z pańskich młynów, pieców piekarskich, tłoczni winnych itp. Do tego dołączał się rosnący w wyniku kosztownych wojen w XVII i XVIII w. narastający fiskalizm państwa. Rewolucja francuska w latach 1789–1799 zniosła wszelkie prawa ograniczające wolność osobistą i własność chłopów. Na zachodzie Niemiec rozwój stosunków agrarnych przebiegał podobnie jak we Francji, choć powinności chłopów były na ogół większe, a zależność osobista cięższa. Ostatecznie zniesienie poddaństwa nastąpiło tu w związku z wojnami napoleońskimi (Westfalia 1807, Bawaria 1808, Hesja 1811, Wirtembergia 1819).

Zupełnie inaczej układały się w XVI–XVIII w. stosunki w krajach środkowych i wschodnich Europy, które od XVI w. stały się głównym dostawcą zboża dla Zachodu. Na znacznych obszarach, wraz ze wzrostem popytu na zboże, ukształtowały się wielkie majątki ziemskie i nastąpiło wtórne (zaostrzone) poddaństwo chłopów. Procesu tego nie zdołał powstrzymać opór chłopski, najsilniejszy w Rosji (powstania: Bołotnikowa 1606, Razina 1667, Buławina 1707, Pugaczowa 1773). Dopiero w XIX w. nastąpiła w tych krajach likwidacja zależności feudalnych chłopów. Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów utrzymało jednak pozostałości feudalizmu w postaci rozmaitych faktycznych formach uzależnienia ludności chłopskiej od wielkiej własności. Chłopi zaczęli tracić na znaczeniu w związku z przekształcaniem się społeczeństw agrarnych w przemysłowe. Rolnictwo, zwłaszcza w krajach najwyżej rozwiniętych, stało się wysoko wydajną gałęzią produkcji, uzależnioną od przemysłu, nauki i rynku. Gospodarka chłopska ustąpiła miejsca farmerskiej, nastawionej na zysk, korzystającej z przemysłowych czynników produkcji i wymagającej określonych kwalifikacji. Udział rolnictwa w zatrudnieniu systematycznie spadał z kilkudziesięciu do kilku procent. W mniej rozwiniętych gospodarczo krajach wschodniej Europy szybki przyrost liczby ludności wiejskiej, przy niedorozwoju pozarolniczych sektorów gospodarki, powodował — poczynając od 2. poł. XIX w. — narastanie przeludnienia agrarnego, w niewielkim stopniu rozładowywanego reformami rolnymi i emigracją. Podobne procesy narastania przeludnienia rolniczego zarysowały się w ostatnim półwieczu w wielu tzw. krajach rozwijających się. Napięcia społeczne, wywoływane nierównomiernością procesów modernizacyjnych w skali świata, leżały u podstaw wielkich rewolucji o podłożu chłopskim (Rosja, Chiny, Meksyk).

W ZSRR w latach 30. i w Europie Wschodniej w latach 50. XX w. próbowano przekształcić ustrój agrarny i stosunki społeczne na wsi przez kolektywizację rolnictwa. Spowodowała ona likwidację lub ograniczenie gospodarki rodzinnej i ścisłe podporządkowanie chłopów państwu. Umożliwiła finansowanie przyspieszonej industrializacji kosztem ludności chłopskiej, choć jednocześnie urbanizacja i upowszechnienie oświaty stwarzały znacznej części tej ludności możliwości awansu społecznego. W 2. poł. lat 50. nastąpiło odejście od polityki kolektywizacji, w innych krajach podjęto próby rozluźnienia i zmodernizowania rolnictwa w ramach systemu spółdzielczego. Nigdzie jednak nie udało się uzyskać efektów gospodarczych i społecznych zbliżonych do krajów najwyżej rozwiniętych. Rozpad systemu komunistycznego i włączanie krajów postkomunistycznych do systemu gospodarki światowej stwarza problem dalszego rozwoju rolnictwa i losu chłopów w tej części świata. W tzw. krajach rozwijających się modernizacja rolnictwa i życia chłopów miała, po II wojnie światowej, a zwłaszcza poczynając od lat 60., charakter „wyspowy” i cząstkowy. Mimo jej licznych sukcesów (tzw. zielona rewolucja), wielkie masy spauperyzowanych chłopów poszukują tam środków do życia w miastach (nie dostarczających odpowiedniej liczby miejsc pracy) oraz w centrach świata uprzemysłowionego (gastarbeiterzy).

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.