Izajasza Księga – księga prorocka Starego Testamentu, w Biblii hebrajskiej zaliczana do zbioru tzw. Proroków (Nebiim), w chrześcijańskim kanonie Pisma Świętego pierwsza z ksiąg tzw. proroków większych, przypisywana prorokowi Izajaszowi. Jego autorstwo całej księgi było kwestionowane już na przełomie IV i III w. p.n.e., kiedy niektóre jej fragmenty (41,2; 44,26; 45,1.13) łączono z prorokiem Jeremiaszem. Pozabiblijna tradycja żydowska wspomina o uczniach Izajasza, zwanych „ludźmi Ezechiasza”, którzy mieli mu pomagać w redakcji księgi. Autorstwo Izajasza podważali też Ibn Ezra (XII w.) oraz Izaak Abrabanel (XVI w.); Julius Ch. Doderlein i Johann G. Eichhorn (XVIII w.) uznali rozdziały 40–66 za pochodzące od proroka działającego w czasach niewoli babilońskiej, zwanego umownie Deutero-Izajaszem.

Od XIX w. egzegeza biblijna (1892, Bernhard Duhm) dzieli księgę na trzy zasadnicze części: 1) Proto-Izajasza (rozdziały 1–39) z tekstami pochodzącymi prawdopodobnie od samego proroka Izajasza, 2) Deutero-Izajasza (rozdziały 40–55), zwaną też Księgą pocieszenia, 3) Trito-Izajasza (rozdziały 56–66); trzy zbiory tekstów, pochodzące z różnych epok i pierwotnie funkcjonujące samodzielnie, zostały połączone przez anonimowego redaktora ok. III w. p.n.e. (w obecnej formie znał je Syracydes, II w. p.n.e.).

Proto-Izajasz obejmuje: wyrocznie przeciw Judzie i Jerozolimie (rozdziały 1–12), pochodzące prawdopodobnie od Izajasza, wraz ze zredagowaną niewątpliwie przez Izajasza Księgą Emmanuela (pocieszające zapowiedzi mesjańskie, 6,1–9,6); mowy prorockie przeciw narodom pogańskim (rozdziały 13–23), w większości autorstwa Izajasza; tzw. wielką apokalipsę Izajasza (rozdziały 24–27), powstałą prawdopodobnie w czasie niewoli babilońskiej, zawierającą niezależne od siebie proroctwa eschatologiczne i hymny; groźby przeciw Samarii, Jerozolimie i narodom pogańskim oraz przeciw różnym osobistościom (rozdziały 28–33), rozpoczynające się od charakterystycznego „Biada”, pochodzące w większości od Izajasza, a częściowo z liturgii żydowskiej z czasów niewoli (rozdział 33); tzw. małą apokalipsę (rozdziały 34–35) z czasów niewoli babilońskiej, zawierającą ideę powszechnego sądu nad narodami i ostatecznego triumfu Boga, noszącą cechy pokrewieństwa zarówno z Deutero-, jak i z Trito-Izajaszem; dodatek historyczny, dołączony do Księgi Izajasza ok. III w. p.n.e. (rozdziały 36–39) z opisem oblężenia Jerozolimy przez wojska króla asyryjskiego, Sanheryba (701), oraz fragmentami biograficznymi, pochodzącymi prawdopodobnie od ostatniego redaktora Księgi. Tekst jest różnorodny pod względem gatunkowym (m.in. groźby, obietnice, elegie, przypowieści, teksty mądrościowe, opowiadania autobiograficzne), a jednocześnie dopracowany pod względem literackim (m.in. bogate obrazowanie, metafory, antytezy, paronomazje, gry słowne).

Zasadniczą tezą teologiczną Izajasza jest wskazanie na transcendencję Boga, określanego jako mocny, wszechmocny, majestatyczny, a zwłaszcza święty (6,2–11; 9,5; 10,21; 13,6); częste posługiwanie się terminologią królewską nawiązuje do idei znanych jeszcze przed ustanowieniem monarchii w Izraelu. Prorok wyraża przekonanie, że transcendentny Bóg – jako panujący nad siłami przyrody i jako Pan historii – wkracza w dzieje świata i realizuje swój nieodwracalny plan. Ktokolwiek mu się sprzeciwia albo łamie przykazania czy szerzy niesprawiedliwość społeczną, podlega sądowi, określanemu jako Dzień Jahwe (Dzień Pański).

Jedyną właściwą postawą człowieka wobec Boga jest wiara, której brak prorok piętnuje jako grzech, wymagający od narodu wybranego pokuty i nawrócenia. Charakterystycznym motywem jest obietnica przyszłego ocalenia i odrodzenia nawróconej do Boga tzw. Reszty Izraela, która przetrwa wszystkie kary zesłane na naród. Odnowa obejmie Syjon, Jerozolimę oraz dynastię Dawida, z której wywodzi się Emmanuel, Mesjasz, idealny władca, sprawujący sprawiedliwe pokojowe rządy. Do najbardziej znanych interpretacji proroctwa o Emmanuelu należą: 1) interpretacja historyczna, związana z sytuacją polityczną Judy w VIII w. p.n.e., upatrująca w osobie Emmanuela syna króla Achaza, Ezechiasza; 2) typiczna interpretacja mesjańska, upatrująca w osobie Ezechiasza figury przyszłego Mesjasza; 3) dosłowna interpretacja mesjańska, przyjęta przez chrześcijaństwo, odnosząca proroctwo do osoby Jezusa Chrystusa.

Odrębny w charakterze dokument stanowi Księga Deutero-Izajasza (rozdziały 40–55), która przedstawia nową sytuację historyczną i społeczną jej odbiorców, sugerując okres niewoli babilońskiej, po zburzeniu pierwszej świątyni, kiedy naród wybrany od dłuższego czasu przebywa na wygnaniu, a jego wrogiem nie jest już Asyria, lecz Babilonia, która ma zostać pokonana przez władcę Persów, Cyrusa Wielkiego. Anonimowy prorok, zw. Deutero-Izajaszem, działał prawdopodobnie w schyłkowym okresie niewoli babilońskiej w Babilonie, być może także w Judzie, krótko po powrocie Izraelitów z wygnania na mocy dekretu Cyrusa z 538 r. p.n.e. Jego pisma, zasadniczo pochodzenia liturgicznego, skierowane do wygnańców judzkich, rozwijają myśli i idee proroka Izajasza z VIII w. (tzw. szkoła izajańska): ukazują świętość i transcendencję Boga, stwórcy wszechświata i Pana historii, wybawiającego swój wybrany naród, który odpokutował już za grzechy. Wybawienie to porównują do wyjścia z Egiptu, uznawanego dotąd za najważniejsze wydarzenie w dziejach Izraela. Obecne są też wątki eschatologiczne i mesjańskie (tzw. mesjanizm prorocki, różny od mesjanizmu królewskiego Księgi Emmanuela), a także koncepcje monoteistyczne. Zapoczątkowany został uniwersalizm zbawienia, które za pośrednictwem Izraela ma objąć także narody pogańskie.

Tekst Księgi Deutero-Izajasza obejmuje: wstęp o powołaniu prorockim (40,1–11), dwie części (40,12–48,22 i 49,1–55,9) oraz zakończenie (55,10–13). Część pierwsza zapowiada bliskie wyzwolenie przebywających w niewoli Izraelitów, którzy odpokutowali już za swoje winy, i upadek Babilonii, co ma się dokonać za przyczyną Cyrusa, króla perskiego (559–529), uważanego za pomazańca Boga JHWH i realizatora Jego zbawczych planów. Część druga poświęcona jest odbudowie Syjonu. Podobnie jak Księga Proto-Izajasza, również i ten dokument, choć starannie zredagowany pod względem kompozycyjnym, nosi ślady kompilacji. Pod względem literackim różni się jednak zasadniczo od dokumentu Proto-Izajasza – przeważają w nim teksty liryczne, zwłaszcza pieśni i hymny, oraz takie gatunki jak dysputy, spory sądowe, satyry, wyrocznie, lamentacje i dziękczynienia. Niewiele jest gróźb i mów karcących. Uwagę zwracają, pochodzące prawdopodobnie od innego niż Deutero-Izajasz autora, cztery pieśni o Słudze Jahwe (42,1–9; 49,1–6; 50,4–11; 52,13–53,12).

Tłem historycznym Księgi Trito-Izajasza jest sytuacja po powrocie z niewoli babilońskiej i kwestie związane z odbudową Świątyni Jerozolimskiej. Istnieją przypuszczenia, że dokument napisał uczeń Deutero-Izajasza, współczesny Aggeuszowi i Zachariaszowi. Według innych hipotez stanowi on kompilację tekstów zredagowanych w duchu szkoły izajańskiej ok. V w. przed Chrystusem, do których dołączono fragmenty o charakterze eschatologicznym, pochodzące prawdopodobnie z epoki hellenistycznej (rozdziały 65–66, z wyjątkiem 66,1–4). Wiele fragmentów wskazuje na liturgiczne pochodzenie. T

rito-Izajasz kontynuuje idee i nauki Deutero-Zachariasza (pojawiają się nawet dosłowne cytaty) w formie dostosowanej do zmienionych warunków historycznych (epoka perska), politycznych i społecznych. Są to: potępienie bałwochwalstwa (57,3–13; 65,3.11) i zaniedbań przywódców izraelskich (55,6–9; 57,3n; 59,1–15; 61,1–3), idee zbawienia przez Boga (63,1–6) sprawiedliwych po eschatologicznym sądzie i ukaraniu nieprzyjaciół Izraela (65–66), sprawiedliwość jako wartość etyczna, a nie interwencja Boża, wyjątkowa pozycja Jerozolimy (60–62). Obecny jest uniwersalizm podobny do uniwersalizmu Deutero-Izajasza, podkreślający nadrzędną rolę Izraela wobec innych narodów (62,1; 63,8.16; 64,7; 65,8–9.13–14; 66,6), podjęta została też idea świętości i transcendencji Boga (57,15; 60,14). Charakterystyczne jest przedstawienie przyszłego eonu w nawiązaniu do harmonii panującej w raju (60,18; 65,25). O odrębności Księgi Trito-Izajasza od pozostałych części Księgi Izajasza świadczy zmiana stylu wypowiedzi z patetycznego, oratorskiego i podniosłego z licznymi elementami lirycznymi na bardziej prozatorski. Ta część Księgi zawiera elementy nawiązujące do tradycji deuteronomistycznej (sprawiedliwość rozumiana jako przestrzeganie Prawa) oraz do wczesnej apokaliptyki. Wywarła ona największy wpływ na piśmiennictwo kumrańskie i nowotestamentowe – ok. 60 cytatów z Księgi Izajasza (Iz 56–66) wykorzystali pisarze Nowego Testamentu.

Bibliografia

• Brzegowy T., Izajasz i Deuteroizajasz, [w:] Prorocy Izraela, cz. 1, Tarnów 1994.
• Gądecki S., Izajasz, Deutero-Izajasz, Trito-Izajasz, [w:] Wstęp do Ksiąg prorockich Starego Testamentu, Gniezno 1993.
• Gelston A., Universalism in Second Isajah, „The Journal of Theological Studies” 1992, nr 43.
• Gołębiewski M., Hymny samopochwalne Jahwe u Deutero-Izajasza, Warszawa 1994.
• Hogenhaven J., Gott und Volk bei Jesaja, Leiden 1988.
• Małecki Z., Monoteizm w Księdze Deuteroizajasza, Kraków 1998.
• Paściak J., Izajasz wieszczem Chrystusa, Katowice 1987.
• Pelletier A.M., Le livre d’Isaie et le temps de l’histoire, „Nouvelle Revue Théologique” 1990, nr 112.
• Rendtorff R., Zur Komposition des Buches Jesaja, „Vetus Testamentum” 1984, nr 34.
• Schreiner J., Das Buch jesajanischer Schule, [w:] Wort und Botschaft, Wurzburg 1966.
• Stachowiak L., Izajasz, [w:] Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990.
• Stachowiak L., Księga Izajasza. Tłumaczenie, wstęp i komentarz, [w:] Pisma Święte Starego i Nowego Testamentu, Lublin 1991.
• Westermann C., Das Buch Jesaja, Kap. 40–66 (Altes Testament Deutsch 19), Gottingen 1981.
• Whybray R.N., The Second Issaiah, Sheffield 1983.
• Wildberger H., Jesaja, Neukirchen-Vluyn 1972–1982.

Kalina Wojciechowska

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.