Kabała | שטעטל וירטואלית

Kabała (hebr. qabbālā – tradycja) – najważniejszy nurt mistyczny, jaki rozwinął się w obrębie judaizmu. Kabała pojawiła się w połowie XII w. na terenach południowej Prowansji i w Hiszpanii. Stanowiła kontynuację starszych form mistycyzmu żydowskiego, obecne są w niej także elementy doktryn gnostycznych oraz neoplatońskiej teorii emanacji. Dla kabały charakterystyczna jest koncepcja sefirot – są to atrybuty, moce stwórcze najwyższego, niepojętego Boga, nazywanego En Sof (hebr., Bezkresny). Sefirot wyłaniają się z Boga, gdy rozpoczyna On stwarzanie wszechświata i za ich pomocą dokonuje dzieła stworzenia, a później podtrzymuje wszechświat w istnieniu.

Ślady działania sefirot-atrybutów są widoczne w całym stworzonym świecie, który dzięki temu jest zbudowany na zasadzie analogii (elementy świata materialnego mają odpowiedniki w świecie duchowym). Sefirot to także „słowa” i „liczby”, jako takie mają odzwierciedlenie w świętym tekście judaizmu – Torze oraz w stworzonym wszechświecie (właśnie jako proporcje i zależności liczbowe). Kabaliści są przekonani, że Biblia hebrajska jest napisana językiem symboli. By dotrzeć do ukrytych, tajemniczych znaczeń tekstu Tory, a tym samym ukrytych zależności pomiędzy elementami wszechświata, kabaliści wykorzystywali jedną z rabinicznych metod jej interpretacji, gematrię, zakładającą, że literom alfabetu hebrajskiego są przyporządkowane wartości liczbowe, co pozwala dokonać porównania znaczeń dwóch lub większej liczby wyrazów czy też całych zwrotów o takiej samej wartości liczbowej występującej w tekście Biblii i odnaleźć ukryte informacje. Ponieważ słowa są nie tylko narzędziem tworzenia, lecz także jego materią, odpowiednie posługiwanie się nimi może prowadzić do zmian w świecie zewnętrznym. W tym celu były wykorzystywane zwłaszcza imiona Boże (Jahwe). Kabalistów interesowało odkrycie znaczeń, jakie niosą ze sobą podstawowe elementy doktryny judaizmu: jedność Boga, stworzenie świata z nicości, Tora, halacha, idea narodu wybranego (Izraela). Ważnym obiektem zainteresowania są też doznania mistyczne jednostki.

W kabale znalazły rozwiązania idee podjęte przez wczesne (II–VII w. n.e.) odłamy mistycyzmu żydowskiego, związane ze spekulacjami na temat biblijnego opisu stworzenia świata (hebr. maase bereszit – dzieło stworzenia), oraz mistyczny nurt rabiniczny (hebr. maase merkawa – dzieło rydwanu), którego adepci dążyli do uzyskania wizji wozu tronowego Boga, opisanej w Księdze Ezechiela. Z nurtem tym wiąże się literatura hechalot (hebr., pałace), opisująca mistyczną wędrówkę przez siedem sfer niebieskich pałaców. Istotne znaczenie dla kabały miała powstała na terenie Mezopotamii Sefer Jecira (hebr., Księga Stwarzania; wyd. pol. 1995), gdzie po raz pierwszy pojawiła się koncepcja sefirot. Na krystalizowanie się kabały, a w szczególności na kabalistyczną koncepcję modlitwy, wywarł wpływ mistyczny ruch zwany chasydyzmem niemieckim (hebr. chaside aszkenaz, chasydyzm).

Za pierwsze dzieło kabały uważa się anonimową Sefer Bahir (hebr., Księga Jasności), która została skompilowana w Prowansji w latach 1150–1200, z widocznym orientalnym rodowodem i wpływami gnostyckimi. W nim sefirot zyskały nazwy oraz zostały przedstawione symbolicznie w postaci drzewa (symbol ten pojawia się później w całej kabale). Dalsze uszczegółowienie koncepcji sefirot nastąpiło w komentarzach Izaaka Ślepego, który nadał poszczególnym sefirot nazwy, przyjęte potem przez większość kabalistów. Za pierwszy przejaw En Sof Izaak Ślepy uważał myśl Bożą (hebr. machszawa).

Oprócz ośrodka prowansalskiego od połowy XII w. rozwijała się kabała hiszpańska z centrum w Geronie, będąca pod silnym oddziaływaniem neoplatonizmu żydowskiego (Ibn Gabirol, Abraham Bar Chija). Ważną postacią był tu także Nachmanides. Kabaliści z Gerony za pierwszy przejaw Boga uznali nie jego myśl, lecz wolę (hebr. racon). Sefirot wyłaniają się z En Sof na drodze emanacji i są „aktywną mocą każdej istniejącej rzeczy”, są „korzeniem” wszystkiego, co istnieje. Neoplatońskie hipostazy – umysł, dusza i natura – mają według Azriela z Gerony swoje odpowiedniki, analogie czy źródła w świecie sefirot. Za źródło zła uznaje się sitra achra (hebr., druga strona), sefirot są przedstawiane również jako naczynia, które przyjmują boskie światło, jego nadmiar wylewa się poza ich brzegi, na „drugą stronę”. W ten sposób zło nie wypływa bezpośrednio z aktywności Boga, ale jest jej ubocznym skutkiem.

Szczególne miejsce w historii kabały hiszpańskiej zajmuje Abulafija, twórca nurtu zwanego kabałą profetyczną. W swoich pracach skupił się on na opisywaniu technik umożliwiających osiągnięcie stanu proroczego natchnienia (główne praktyki ascetyczne, formuły magiczne, gematria). Mistyczne doświadczenia jednostki uczynił jedną z wartości nadrzędnych. W Hiszpanii narodziło się również największe dzieło kabalistyczne Sefer ha-zohar (hebr., Księga Blasku), zwane Zoharem, podejmujące najpełniej różne wątki myśli kabalistycznej. Nacisk kładzie ono na wyjaśnienie i opisanie treści Tory jako odzwierciedlenia struktury i dynamizmu wewnętrznego życia Boga, symbolizowanego przez 10 sefirot. Została tam też podkreślona analogia pomiędzy teogonią a kosmogonią – wyłanianie się poszczególnych sefirot z En Sof ma swój odpowiednik (analogię) w stwarzaniu kolejnych sfer wszechświata. Świat sefirot jest nazwany „światem jedności”, a wszechświat – „światem oddzielenia”. Według Zoharu źródło zła tkwi właśnie w fakcie istnienia owego oddzielenia, które umożliwia dualizm dobra i zła, właściwego i niewłaściwego postępowania. Aby go przezwyciężyć, należy przestrzegać zasad Tory.

Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii kabały było powstanie doktryny Izaaka Lurji, związanego z ośrodkiem w Safed w Palestynie. Wprowadził on nowe koncepcje i pojęcia do kabalistycznej teorii emanacji – przed stworzeniem świata Bóg, jako Bezkresny (En Sof), wypełniał sobą wszystko; żeby stworzyć miejsce dla świata, dokonał skurczenia się, wycofania (hebr. cimcum), po czym proces stwarzania rozpoczynał się za pośrednictwem sefirot, które najpierw przyjęły kształt praczłowieka (hebr. adam kadmon). Boskie światło emanowało do pustej przestrzeni za pośrednictwem naczyń. Na skutek nadmiaru owego światła niektóre z nich popękały, rozpadły się na skorupy i uwięziły resztki boskiej emanacji. Na człowieku spoczywa obowiązek (poprzez życie zgodne z halachą) uwolnienia tych iskier i rekonstrukcja (hebr. tikun) pierwotnej harmonii kosmosu. Taka naprawa na poziomie człowieka, stanowiąca dla kabalistów metafizyczny cel jego istnienia, na poziomie narodu oznaczała ponowne zgromadzenie rozproszonego na wygnaniu (diaspora, galut) ludu Izraela.

Koncepcję Lurji uważa się za ostatnie ogniwo doktryny kabały. Późniejsi kabaliści opierali się głównie na Zoharze i kabale lurjańskiej. Niektórzy z nich tworzyli nowe komentarze, rozwijali je i na nich budowali swoje koncepcje (co niekiedy nazywa się kabałą teoretyczną), inni zaś praktykowali rodzaj białej magii, zwanej kabałą praktyczną, wykorzystując m.in. różne kombinacje liter imion Boga (czy też rzadziej – konstrukcje golema). Kabała wywarła wpływ na żydowskie ruchy pseudomesjańskie: sabataizm, frankizm oraz chasydyzm. Kabała dotarła także na tereny Polski, gdzie zyskała wielu wybitnych przedstawicieli, a wśród nich: Samsona Ben Pesacha Ostropolera, Efraima Salomona Ben Aarona z Łęczycy, Natana Natę Ben Salomona Spirę, Jomtowa Lipmana Helera.

W obrębie judaizmu kabała jest nurtem wciąż żywym, stanowi również przedmiot badań naukowych. Pionierem w tej dziedzinie był Gershom Scholem, który opisał i przedstawił niemal wszystkie prądy i doktryny kabały. Zasady, na jakich opierała się gematria, oraz główne metody egzegezy kabalistycznej ukazał Friedrich Weinreb. Jego kontynuatorem jest współczesny polski uczony Andrzej Wierciński. Zawarte w kabale elementy magii i symbolizmu przyczyniły się z czasem do dewaluacji pojęcia „kabała” – jej mianem zaczęto określać pewne rodzaje spirytyzmu i okultyzmu. Potocznie kabałą nazywa się wróżenie z kart, wróżbę.

Maciej Tomal

Bibliografia