Kafarnaum, hebr. Kefar Nahum, gr. Kapernaum lub Kapharnaum, arab. Talhum – miejscowość w północnym Izraelu, na północno-zachodnim brzegu Jeziora Galilejskiego. Osada znana od czasów rzymskich, wymieniana w Ewangeliach: w Kafarnaum osiadł Jezus po opuszczeniu Nazaretu (Mt 4,13) – stąd określane było jako „Jego miasto” (Mt 9,1), znalazł w nim pierwszych uczniów (Mt 4,18-22), nauczał w synagodze i dokonał licznych uzdrowień; opuszczając Kafarnaum, potępił miasto za nieusłuchanie Jego nauk (Mt 11,23; Łk 10,15). Epifaniusz pisał o Kafarnaum jako o jednym z miast, w którym Żydzi zabronili mieszkać Samarytanom i chrześcijanom. Źródła talmudyczne wspominają jednak o Kafarnaum jako siedzibie minim ['sekty'] (chrześcijanie?) w pierwszych wiekach naszej ery. Na miejscu domu św. Piotra, w którym miał przebywać Jezus (Mk 1,29-34; 2-12; Łk 4,38-48), wspólnota chrześcijańska wybudowała kościół (352). Anonimus Placenitus w VI w. wspominał o bazylice wzniesionej prawdopodobnie przez Józefa z Tyberiady. Przed podbojem arabskim w VII w. kościół został zniszczony, a miasto przeniesiono na wschód (opuszczone w XI w.). Na terenie lokacji z VII-XI w. znajduje się gr. kościół ortodoksyjny. W 1894 teren osady z I-VI w. nabyli franciszkanie, chcą zapobiec niszczeniu ruin.

Obecnie na obszarze najstarszego Kafarnaum znajdują się pozostałości potrójnego kościoła oktogonalnego z V w.; wykopaliska pod nim (tzw. Insula Sacra) odsłoniły pozostałości kościoła domowego (domus ecclesiae) z IV w., który z kolei zachował elementy domu mieszkalnego (I w. p.n.e.) używanego od 2. połowy I w. n.e. jako miejsce kultu. Na ścianach najstarszego budynku odkryto 131 inskrypcji, datowanych na I-III w. (zawierają wzmianki o Jezusie, Eucharystii, św. Piotrze, a także symbole rel.). Najokazalszą budowlą w Kafarnaum była bazylikowa synagoga z III lub IV w.; jej dekoracja reliefowa zawierała elementy geometryczne, roślinne, zwierzęce oraz mitologiczne, wizerunek jońskiej świątyni na kołach na gzymsie przedstawia być może Arkę Przymierza. Synagoga została zniszczona w VI w., przed podbojem arabskim, prawdopodobnie przez Persów lub chrześcijan w akcie zemsty za zburzenie bazyliki. Pod podłogą odkryto ślady starszej synagogi (I w.), przypuszczalnie tej samej, w której nauczał Jezus, wzniesionej wg Ewangelii Łukasza przez rzymskiego centuriona (Łk 7,1-5), zniszczonej najprawdopodobniej podczas powstania żyd. (66–71 r.).

Mariusz Górniak

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.