Kanon biblijny – lista ksiąg Pisma Świętego, oficjalnie przyjmowanych w judaizmie i chrześcijaństwie jako norma wiary. Przeciwieństwem ksiąg kanonicznych są apokryfy (w terminologii protestanckiej pseudoepigrafy), utwory podobne do biblijnych, ale odrzucane. W katolicyzmie rozróżnia się księgi protokanoniczne (niekwestionowane) i księgi deuterokanoniczne (w przeszłości lub obecnie odrzucane przez część chrześcijan). W perspektywie historycznej kanon biblijny kształtował się stopniowo we wspólnocie religijnej (Izrael, a potem Kościół), jako wyraz jej wiary (wspólnota daje wierzącym poznać Biblię).

Jednocześnie raz przyjęty k.b. służy za normę wiążącą dla doktryny i życia wspólnoty. Pojęcie k.b. kształtowało się stopniowo; z czasem precyzowały się przekonania co do świętości, natchnienia, prawdziwości i autorytetu ksiąg bibl.; również dzisiaj wartość i odrębność k.b. inaczej widziane są przez orientację fundamentalistyczną w chrześcijaństwie, a inaczej przez orientację liberalną. W relacjach między częściami kanonu chrześcijańskiego na ogół interpretacja teol. Starego Testamentu podporządkowana jest Nowemu Testamentowi. Istnieje też tendencja (nie zawsze świadoma) do wyróżniania w Nowym Testamencie „kanonu w kanonie”, np. w postaci Ewangelii bądź listów św. Pawła, w świetle których interpretuje się inne księgi. Grupy z pogranicza chrześcijaństwa przyznają status kanoniczny objawieniom swoich założycieli (np. mormoni).

Stary Testament. Rdzeniem kanonu Starego Testamentu jest Pięcioksiąg (Prawo, hebr. Tora), który powstał ok. V w. p.n.e., od razu zapewne jako normatywny zbiór tradycji religijnej i prawnych Izraela. Takiego wąskiego kanonu trzymało się w judaizmie stronnictwo saduceuszy i prawdopodobnie Filon z Aleksandrii. Około III w. p.n.e. zbiór ksiąg świętych objął także Proroków (hebr. Nebi'im: hist. dzieło deuteronomiczne oraz zbiory wyroczni Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i 12 proroków mniejszych), a następnie Psalmy. Pozostałe księgi hebrajskie (grupa Pism, Ketubim) nie miały na przełomie er sprecyzowanego statusu. Szerszy kanon tego typu uznawany był w stronnictwie faryzeuszy i wśród uczonych w Piśmie, poprzedników judaizmu rabinicznego.

O istnieniu pod koniec I w. w środowisku judaizmu palestyńskiego kanonu zbliżonego do obecnych 39 ksiąg Biblii hebrajskiej świadczą wzmianki Józefa Flawiusza o 22 księgach i informacja z 4 Księgi Ezdrasza o 24 księgach (w ówczesnej rachubie, traktującej np. 12 proroków mniejszych jako jedną księgę). Ustalenie kanonu w szkole w Jawne (Jabne, Jamnia) jest jednak zdaniem uczonych legendą. Ostateczny kanon żyd. został ustalony co najmniej 100 lat później, po rozstrzygnięciu wątpliwości co do Pieśni nad Pieśniami i Księgi Estery (przyjęte) oraz Mądrości Syracha (odrzucona). Sporadycznie w żydowskim środowisku semickim uznawano inne utwory, jak księgi Henocha, inne apokalipsy, normy wspólnoty w Kumran (Qumran).

W wersji greckiej Biblii (od III w. p.n.e., Septuaginta) znajdowało się więcej ksiąg, czy to tłumaczonych z hebrajskiego, czy powstałych już po grecku. Na tej wersji został oparty kanon chrześc. Starego Testamentu. Chrześcijańskie rękopisy zawierają w szczególności pominięte w judaizmie rabinicznym księgi żyd.: 1 i 2 Machabejską, Tobiasza, Judyty, Barucha, Syracha i Mądrości, jak również szersze wersje Księgi Estery i Księgi Daniela; weszły one do katolickiego kanonu Starego Testamentu, liczącego 46 ksiąg; o składzie katolickiego k.b. zadecydował ostatecznie 1546 Sobór Trydencki. W Septuagincie znaleźć też można księgi: 1 i 4 Machabejską, 3 Ezdrasza oraz Modlitwę Manassesa i Psalm 151; pomijane w katolicyzmie występują one w k.b. Kościołów prawosławnych i innych wschodnich. Starożytne i średniowieczne chrześcijaństwo preferowało kanon z Septuaginty, ale część Ojców Kościoła (w tym Atanazy i Hieronim), świadomych składu kanonu ówczesnych Żydów, miało wątpliwości co do ksiąg niezachowanych po hebrajsku. Reformacja ograniczyła kanon Starego Testamentu do 39 ksiąg znanych z Biblii hebrajskiej; pozostałe księgi, znane z rękopisów Septuaginty i Wulgaty (włączone do kanonu katolickiego), określono w tradycji protest. jako apokryfy i traktowano jako dodatek do wydań Biblii (potem zaczęto je pomijać).

Nowy Testament. Obecna lista 27 ksiąg Nowego Testamentu jest przyjęta w prawie całym chrześcijaństwie. Wstępnie ukształtowała się ona w ciągu II w. n.e., w wyniku procesu łączenia utworów z I w., zawierających ortodoksyjny i miarodajny wykład zasad chrześcijańskich, przy czym najpierw, już w 1. połowie II w. powstały zbiory Ewangelii i listów św. Pawła. Pojmowanie k.b. czerpano ze wzorów judaizmu. Bodźcem do sprecyzowania listy kanonu były poglądy Marcjona, który odrzucił Stary Testament i w swoim k.b. uwzględnił tylko Ewangelię św. Łukasza i 10 listów św. Pawła. Pierwszy zachowany spis ksiąg Nowego Testamentu to tzw. kanon Muratoriego z końca II w., natomiast pierwszy identyczny z obecnym podał Atanazy (367). W III-IV w. pojawiały się wątpliwości co do pewnych ksiąg: Listu Jakuba, Listu do Hebrajczyków, Listu Judy, 2 Listu Piotra, 2 i 3 Listu Jana (utwory niepewnego autorstwa) oraz Apokalipsy (wykorzystywanej przez tzw. sekciarzy). Z drugiej strony do statusu kanonicznego aspirowały pisma z grupy Ojców apostolskich (1 i 2 List Klemensa, Pasterz Hermasa, Didache, List Barnaby) i niektóre apokryfy (3 List do Koryntian). W Kościele syryjskim do IV w. zamiast 4 Ewangelii używano Diatessaronu Tacjana. O obecnym kształcie kanonu zadecydowały ostatecznie ustalenia synodalne późnej starożytności.

Bibliografia:

• Apokryfy Nowego Testamentu, Lublin 1986.
• Katolicki komentarz biblijny, Warszawa 2001.
• T. Zahn, Geschichte des neutestamentlichen Kanons, Bd. 1-2, Leipzig 1888-92.
• M. Jugie, Histoire du canon de l'Ancien Testament dans l'Eglise grecque et l'Eglise russe, Paris 1909.
• S. Zeitlin, An Historical Study of the Canonization of the Hebrew Scriptures, Philadelphia 1933.
• J. Frank, Der Sinn der Kanonbildung, Freiburg im Breisgau 1971.
• E.W.E. Reuss, History of the Canon of the Holy Scripture in the Christian Church, Edinburgh 1981.
• Le canon de l'Ancien Testament, ed. J.-D. Kaestli, Geneve 1984.
• B. Metzger, The Canon of the New Testament, Oxford 1987.

Michał Wojciechowski

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.