Karczma (austeria, oberża, zajazd, gospoda, gościniec) – budynek miejski lub wiejski, służący jako miejsce spotkań i wyszynku, a także (nie zawsze) jako dom zajezdny dla podróżnych, zwłaszcza przy ważniejszych drogach i miastach. W średniowieczu warzono i sprzedawano, później głównie szynkowano piwo i miód pitny, od XVI w. gorzałkę. Karczmy dostarczały rozrywek (muzyka, tańce), załatwiano tu również sprawy urzędowe (np. sesje sądów wiejskich).

W Polsce we wczesnym średniowieczu karczmy znajdowały się na podgrodziach, w miejscowościach targowych i kościelnych, przy przeprawach i na skrzyżowaniach dróg. W XII w. pojawiły się karczmy w dobrach wielkiej własności ziemskiej. Od XIII w. stały się przynależnością gruntową pana feudalnego i prawo ich posiadania było nadawane sołtysom lub wójtom. Mieszczanie, którzy uzyskali prawo warzenia piwa, posiadali karczmy w miastach i ich bezpośrednim sąsiedztwie. Od drugiej połowy XVI w., wraz z rozwojem propinacji, wzrastała liczba dzierżawców karczm (arendarzy, od XVII w. coraz częściej Żydów), szynkujących piwo i gorzałkę produkcji dworskiej. W drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII w. dworskie karczmy znajdowały się w blisko 25–30% wsi szlacheckich Korony; mniej liczne były w dobrach wielkiej własności. Ich liczba znacznie wzrosła w XVIII wieku.

Początkowo główną częścią karczmy była duża izba. W związku z rozwojem ruchu podróżnego zaczęto udostępniać w karczmach pokoje gościnne, dobudowywano też pomieszczenia na stajnie i wozownie (tzw. stan). Wzdłuż frontowej elewacji karczmy biegły zwykle podcienia. Do XVIII w. wznoszono karczmy drewniane. Od połowy XVIII w., kiedy zaczęto wznosić karczmy murowane, część mieszkalna i stan mieściły się w osobnych budynkach, usytuowanych równolegle, połączonych murem z bramami. Znaczenie karczm w miastach malało od schyłku XVIII w., na wsi ich rola była nadal znaczna aż do I wojny światowej. Nieliczne zachowane karczmy polskie (w Jeleśni, Sławkowie, Spytkowicach i inne) są cennymi zabytkami budownictwa.

Bibliografia

• Baranowski B., Polska karczma, Wrocław 1979.
• Burszta J., Wieś i karczma, Warszawa 1950.
• Chrzanowski T., Karczmy i zajazdy polskie, Warszawa 1958.
• Szczepaniak M., Karczma, wieś, dwór. Rola propinacji na wsi wielkopolskiej od połowy XVII do schyłku XVIII wieku, Warszawa 1977.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.